Elektrik avtomobillərinin müsbət və mənfi tərəfləri - ARAŞDIRMA

Son illərdə dünyada enerji səmərəliliyi, ekoloji davamlılıq və texnoloji yeniliklər kontekstində elektrik avtomobillərinə maraq kəskin şəkildə artıb. Qlobal miqyasda iqlim dəyişikliyi, karbon emissiyalarının azaldılması və neft resurslarının tükənməsi kimi problemlər dövlətləri və şirkətləri alternativ nəqliyyat modellərinə yönəldib. Bu baxımdan, elektrik avtomobilləri təkcə texnoloji yenilik deyil, həm də “yaşıl planet” strategiyasının əsas tərkib hissəsinə çevrilib.

Beynəlxalq Enerji Agentliyinin (IEA) 2024-cü il hesabatına görə, dünyada elektrik avtomobillərinin sayı artıq 40 milyonu keçib. Çin, ABŞ və Avropa İttifaqı bu sahədə aparıcı mövqedədir. Çin təkcə 2023-cü ildə 8 milyondan çox elektrik avtomobili istehsal edib. Bu, qlobal bazarın təxminən 60 faizinə bərabərdir.

Elektrik avtomobillərinin müsbət tərəfləri aşağıdakılardır:

1. Ekoloji təmizlik və iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə

Ənənəvi benzin və dizel mühərrikli avtomobillər atmosferə karbon qazı (CO₂), azot oksidləri və digər zərərli tullantılar buraxır. Elektrik avtomobilləri isə bu tullantıların sıfıra enməsini təmin edir. Bu, şəhərlərdə hava keyfiyyətinin yüksəlməsinə, həmçinin səs-küyün azalmasına səbəb olur. Məsələn, Norveçdə elektrik avtomobillərinin payı artıq 80 faizə çatıb və bu, Oslo kimi şəhərlərdə havanın keyfiyyətini nəzərəçarpacaq dərəcədə yaxşılaşdırıb.

2. Enerji səmərəliliyi və qənaət

Elektrik mühərrikləri daxili yanma mühərriklərinə nisbətən enerjidən təxminən 3-4 dəfə daha səmərəli istifadə edir. Bu, eyni məsafəni qət etmək üçün daha az enerji sərf olunması deməkdir. Beləliklə, enerji israfı azalır, həm də ölkələrin enerji asılılığı azalmağa başlayır.

3. İstismar və texniki baxım xərclərinin azlığı

Elektrik avtomobillərinin mühərriki mexaniki cəhətdən daha sadədir — burada nə yağ dəyişimi, nə silindr, nə də yanacaq filtri var. Bu, təmir və texniki xidmət xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Bundan başqa, elektrik enerjisi adətən benzin və dizeldən qat-qat ucuzdur.

4. Səssiz işləmə və yüksək komfort

Elektrik mühərriklərinin demək olar ki, səssiz işləməsi sürücülük təcrübəsini daha rahat və sakit edir. Bu xüsusilə sıx şəhər mühitində həm ekoloji, həm də psixoloji baxımdan əhəmiyyətli üstünlük sayılır.

5. Dövlət təşviqləri və güzəştlər

ABŞ, Avropa və Asiyanın bir çox ölkələrində dövlətlər elektrik avtomobillərinin alınmasını stimullaşdırmaq üçün vergi endirimləri, pulsuz parklanma və ya güzəştli kreditlər təqdim edir. Məsələn, Avropada bəzi ölkələrdə belə avtomobil alanlara 5000–10 000 avro arasında subsidiya verilir. Azərbaycan da bu istiqamətdə müəyyən addımlar atıb: 2022-ci ildən etibarən elektrik avtomobillərinin idxalı və satışı ƏDV-dən azaddır, bu da yerli bazarda qiymətləri bir qədər aşağı salıb.

Elektrik avtomobillərinin mənfi tərəfləri isə aşağıdakılardır:

1. Yüksək ilkin qiymət

Elektrik avtomobillərinin ən bahalı hissəsi batareyadır. Onun istehsalında istifadə olunan litium, nikel, kobalt kimi metalların qiyməti yüksəkdir. Bu səbəbdən elektrik avtomobilləri hələ də ənənəvi modellərlə müqayisədə 20–30 faiz daha bahadır.
Bununla belə, texnologiyanın inkişafı və kütləvi istehsalın artması qiymətlərin tədricən aşağı düşəcəyini göstərir. Məsələn, Tesla və BYD kimi şirkətlər artıq 20 min dollardan aşağı qiymətli modellər təqdim etməyi planlaşdırır.

2. Şarj infrastrukturu problemi

Dünyanın bir çox ölkəsində şarj stansiyalarının sayı hələ də kifayət deyil. Azərbaycanda isə bu infrastruktur hələ ilkin mərhələdədir. Hazırda ölkədə əsasən Bakıda və bəzi magistral yollarda cəmi bir neçə onlarla publik şarj məntəqəsi var. Regionlarda bu imkan demək olar ki, yoxdur. Bu isə uzun məsafəli səyahətləri çətinləşdirir və istifadəçilərdə “enerji bitmə qorxusu” yaradır.

3. Şarj müddətinin uzunluğu

Benzinlə doldurma 3-5 dəqiqə çəkirsə, orta səviyyəli bir elektrik avtomobilinin tam şarjı 30 dəqiqədən 8 saata qədər vaxt aparır. “Sürətli şarj” texnologiyaları bu müddəti azaltsa da, bu stansiyalar hələ hər yerdə mövcud deyil.

4. Akkumulyatorun ömrü və ekoloji təsiri

Batareyalar təxminən 8–10 il sonra gücünü itirir və onların dəyişdirilməsi çox bahadır. Həmçinin, utilizasiya prosesi də ekoloji risk yaradır, çünki batareyalarda ağır metallar və toksik maddələr mövcuddur.
Bununla belə, son illərdə “ikinci həyat batareyaları” konsepti inkişaf edir — yəni köhnə avtomobil batareyaları enerji saxlama sistemlərində təkrar istifadə olunur.

5. İstehsalın özünün ekoloji izi

Bir çox mütəxəssislər haqlı olaraq qeyd edirlər ki, elektrik avtomobilləri “təmizdir”, amma onların istehsalı təmiz deyil. Xüsusilə batareya istehsalı zamanı çoxlu enerji sərf olunur və bu, ətraf mühitə ciddi təsir göstərə bilir.
Məsələn, bir 70 kWh-lıq batareya istehsalı zamanı təxminən 8–10 ton CO₂ emissiyası yaranır. Lakin bu avtomobilin istismar dövründə yaratdığı az tullantılarla müqayisədə, ümumi ekoloji balans yenə də müsbət qalır.

Azərbaycan kontekstində vəziyyət

Azərbaycan üçün elektrik avtomobilləri həm iqtisadi, həm də ekoloji baxımdan yeni bir mərhələni ifadə edir. Ölkənin elektrik enerjisi potensialı, xüsusilə bərpa olunan enerji (külək və günəş) layihələrinin artması bu keçidi asanlaşdıra bilər.
Bakı küçələrində artıq Tesla, BYD, NIO kimi modelləri görmək mümkündür. “Azərenerji” və “SOCAR” da gələcəkdə şarj infrastrukturunun genişləndirilməsi üçün planlar hazırlayır. Amma hələlik, şarj şəbəkəsinin zəifliyi, texniki xidmət mərkəzlərinin azlığı və qiymətlərin yüksəkliyi əsas maneələr olaraq qalır.

Araşdırmalarımızdan belə məlum olur ki, elektrik avtomobilləri təkcə bir nəqliyyat növü deyil, həm də yaşıl enerjiyə keçidin simvoludur. Onlar şəhərləri daha sakit, havası daha təmiz, gələcəyi isə daha sabit etmək potensialına malikdir. Bəli, bu texnologiyanın hələ bir çox çatışmazlıqları var — lakin tarix göstərib ki, hər bir inqilab ilkin mərhələdə bahalı, çətin və qeyri-mükəmməl olur. Yəqin ki, yaxın onillikdə elektrik avtomobilləri artıq “alternativ” yox, əsas nəqliyyat vasitəsi olacaq. Və bu keçid, istər iqtisadi, istər ekoloji, istərsə də mədəni baxımdan, bəşəriyyətin ən mühüm dönüş nöqtələrindən biri kimi tarixə düşəcək.

Müəllif: İlkin Məmmədkərimov