Uşaqlıq travmaları şəxsiyyətə necə təsir edir? - ARAŞDIRMA

Boşanmış ailədə uşaq psixologiyası boşanmadan əvvəl, boşanma zamanı və sonra baş verənlərə, valideyn münasibətlərinə görə qiymətləndirilməlidir. Uşaq üçün valideynlərinin artıq bir yerdə olmaması, evdə və münasibətlərdə dəyişikliklər uyğunlaşma çətinliklərinə səbəb olur. Hər bir uşaq üçün ailə təhlükəsiz sığınacaqdır. Uşaq boşanma reallığı ilə qarşılaşmayana qədər, o, heç vaxt ana və ya atasından ayrıla biləcəyini düşünməyəcək.

Bəs, ayrılmış ailədə övlad travması necə olur?

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib.

Boşanma prosesi düzgün aparılmadığı zaman ən çox zərər görən ailə üzvü uşaq olacaq. Boşandıqdan sonra uşaq valideynlərinin birliyini və eyni evdə alışdığı yaşayış nizamını itirir. Valideynləri ilə vaxt keçirmək üçün uşaq hər iki yeni nizama uyğunlaşa bilməlidir. Ana və atanın yeni həyatı uşağın iki ayrı həyatı qucaqlamasını tələb edir.

Valideynlər arasında şiddətli nifaq, münaqişə və zorakılıq hallarında uşağın böyüklərə, özünə və xarici dünyaya münasibəti dəyişir. Güvəni sarsılır və qorxuları güclənir. Uşağın sarsılmaz olduğunu düşündüyü bir quruluşun dağılması onu incidir. Onun boşanma prosesində yaşadıqları, boşanmadan sonra hiss, düşüncə, davranış və rəftarında dəyişikliklərə səbəb ola bilər.

Boşanmış ailədə uşaq psixoloji cəhətdən necə təsirlənir?

Boşanma prosesi həm cütlük, həm də böyük ailə üzvləri üçün çətin bir dövrdür. Bütün mənfiliklərə baxmayaraq, bir evin dağıdılması ailə üzvləri üçün kədərlidir. Bu proses xüsusilə uşaqlı ailələrdə daha yorucu ola bilər. Uşağın bu prosesdən təsirlənməməsi üçün nəzarətli bir şəkildə davam etməyə çalışan cütlüklər, öz emosional qarışıqlıqlarına görə nəzarəti itirə bilərlər.

Gələcəyin qeyri-müəyyənliyi, boşanmadan sonra yeni nizamın nəticələri və uyğunlaşma prosesi böyüklərə mənfi təsir göstərir. Uşaqla bağlı narahatlıqlara kədər və stress əlavə olunduqda, emosiyalar daha da şiddətlənə bilər. Ətrafdakı insanların evliliyi xilas etmək səyləri, hər kəsin insana ağıl verməsi, övladın hədəfə alınması prosesi daha da çətinləşdirir. Emosional vəziyyəti yaxşı olmayan cütlük üçün bu dövrdə valideynlik rolu arxa planda qala bilər.

Cütlük arasındakı problemlərə məruz qalan uşağın emosional olaraq xəyal qırıqlığına uğraması qaçınılmazdır. Uşağın cütlük arasındakı problemlərdən tamamilə xəbərsiz olması da yaxşı seçim deyil. Bu, uşağın boşanmanın niyə baş verdiyini anlamamasına səbəb olur.

Əslində belə bir vəziyyətdə boşanan ailədəki uşaq özünü boşanmanın səbəbi kimi görüb günahkar hiss edə bilər. Uşağın boşanma səbəbini anlaması üçün səbəb-nəticə əlaqəsi qurmağı bacarmalıdır. Ona görə də boşanma səbəbini anlaması üçün valideynlər arasında olan problemləri görməlidir. Lakin uşağın qarşısında problemlərin ifadəsi zorakılıq, hücum, təhqir və söyüş olmamalı, bütün bunlar onun gözü qarşısında yaşanmamalıdır.

Əvvəlki kimi yaxın olmayan, birlikdə daha az vaxt keçirən, fikir ayrılığı olan cütlərin ayrılma prosesi uşaq üçün daha məqbul olacaq.

Boşanma qərarından uşağa necə məlumat verilməlidir?
Boşanma qərarı dəqiqləşənə və hər iki tərəf öz qərarından əmin olana qədər bu məlumat uşaqla paylaşılmamalıdır. Cütlüklərin boşanma qərarından sonra problemlərini həll edib yenidən bir araya gəlməsi normaldır. Ona görə də bu inkişaf cütlük üçün dözülə bilsə də, uşağın qəbul edib köhnə nizama qayıtması daha çətindir. Uşağın boşanma ilə bağlı məlumat əldə etməsi, valideynlər barışsa belə, belə bir ehtimalın hər zaman baş verə biləcəyindən xəbər verir.

Boşanma qərarı uşaqla paylaşıldığı halda, mümkünsə iki fərd birlikdə xəbər verməlidir. Əgər cütlük birlikdə olmaq istəmirsə, uşaqla ayrı-ayrılıqda danışa bilərlər. Necə deyilsə də, bu xəbər uşaq üçün kədərli olacaq. Əsas odur ki, uşağı özünü ayrılıq səbəbi kimi görməyəcək şəkildə məlumatlandırmaqdır.

Boşanmış ailədə uşaq bilməlidir ki, həyatında heç bir dəyişiklik olmayacaq və istədiyi vaxt valideynləri ilə görüşməyə davam edəcək. Ana və ata uşağa övladlarına olan sevgilərinin daimi olduğunu başa salmalıdırlar. Uşaq bilməlidir ki, valideynləri onun həyatında yeni qaydada olacaq, analıq və atalıq rolları dəyişməyəcək. Uşağa bundan sonra nə və hansı dəyişikliklərin olacağı anlaya bildiyi şəkildə izah edilməlidir.

Həmçinin uşağa verilən qərarlar və ediləcək dəyişikliklər barədə məlumat verilməlidir. Bundan sonra ona kimin harada yaşayacağı və bir-birini nə qədər tez-tez görəcəyi söylənməlidir. Uşağa sual verməyə icazə verilməli, suallar onun başa düşəcəyi şəkildə cavablandırılmalıdır.

Ailə nələrə diqqət etməlidir?
Boşanma prosesində uşaq sıx bir ayrılıq narahatlığı yaşayır. Ana ilə atanın artıq bir yerdə olmayacağı o deməkdir ki, uşaqda "harada olacağam, kimin yanında olacağam, mənə kim baxacaq?" kimi narahatlığa səbəb olur. Bu sualların müşayiəti ilə onda güclü bir tərk edilmə qorxusu hiss olunur. Cavabsız və ardıcıl olmayan cavablar uşağın narahatlığını artırır. Boşanmış ailələrdə uşaqlar valideynlərini, xüsusən də evi tərk edəcəklərini itirmək qorxusu yaşayırlar.

Valideynlər şəhər dəyişdikdə, köçdükdə və ya görüşlərinin tezliyi birdən azaldıqda uşağın uyğunlaşması daha da çətinləşir. Boşanma prosesi uşaq üçün çox çətin bir dövrdür. Bu yeni dövrə uyğunlaşmağa çalışarkən uşağın fərqli bir yeni vəziyyətlə qarşılaşmasının mümkün qədər qarşısı alınmalıdır. Bu dövrdə mümkünsə uşağın yaşayış yerləri dəyişdirilməməli, o alışdığı ev mühitində boşanma prosesinə uyğunlaşmalıdır.

Evin, məhəllənin, şəhərin və ya ölkənin dəyişməsi uşaq üçün yeni problemlər gətirəcək. Yeni evə, məhəlləyə, mədəniyyətə alışmaq, sosial mühit yaratmaq onun üçün çətin olacaq. Əgər uşaq məktəbə gedirsə, bu müddət ərzində məktəbi, müəllimi və ya dost qrupunu dəyişəcək heç bir qərar qəbul edilməməlidir. Boşanan şəxslərdən biri boşanma sonrası evlilik vəziyyətindədirsə, mümkün qədər təxirə salınmalıdır. Uşaq yeni quruluşa alışana qədər bu cür qərarlardan çəkinmək lazımdır.

Uşağa qarşı mümkün qədər səbrli olmaq lazımdır. Sevgi, qayğı və hörmət kəsilməməlidir. Uşaq öz hiss və düşüncələrini bölüşməyə təşviq edilməlidir. Gün ərzində ona mümkün qədər çox zaman ayrılmalıdır. Bu proses uşaq üçün yas prosesidir. Ona görə də yasda görülən duyğu, düşüncə və davranışlarda keçidləri görmək olduqca təbiidir. Boşanmış ailədə uşaq boşanma səbəbiylə evi tərk edən valideyni günahlandıra, baş verənlərə səbəb kimi isə gedən valideyni görə bilər.

Əgər evdə qəmgin valideyn varsa, uşaq digər valideynə əsəbiləşib onu tərk etməkdə günahlandıra bilər. Yenə boşanmadan əvvəl evdə mübahisələr olarsa, mübahisəyə başlayan və aqressiv münasibət göstərən tərəf günahkar sayıla bilər. Kiçik uşaqlar boşandıqdan sonra kədərlənsələr də, daha böyük şüurlu uşaqlar qəzəb hiss edə bilərlər. Səbəb-nəticə əlaqəsi qura bilən yaşlı uşaqlar və yetkinliyə yaxınlaşanlar boşanmanı daha asan qəbul edə bilirlər.

Boşanmış ailələrdəki uşaqlar və uşağa mümkün reaksiyalar

Boşanma prosesində uşaqlarda geriləmə müşahidə oluna bilər. Reqressiya, uşağın özünü daha təhlükəsiz hiss etdiyi zaman körpəlik ilə əlaqəli davranışlara geriləməsini təmsil edir. Uşaq ana və atasının həsrətini çəkə və hər an onların qucağında olmaq istəyə bilər. Danışıqda və körpəyə bənzər nitqdə geriləmə müşahidə oluna bilər.

Reqressiya uşağa mənfi emosiyaların öhdəsindən gəlməyə kömək edir və uşaq üçün müdafiə mexanizmidir. Ancaq uşağın geriləməsi nəzərə alınmasa və onun gözlədiyi diqqət və sevgi verilməsə, geriləmə təhlükəli ola bilər. Ailə uşağı yaxşı müşahidə etməli, onun ehtiyaclarına laqeyd yanaşmamalıdır. Boşanma prosesində uşaqlar introvert, daha sakit və ya qəzəbli ola bilərlər.

Xüsusilə baxımsız qalan uşaqlar bir reaksiya olaraq ailələrindən fiziki və emosional məsafə saxlaya bilərlər. Boşanmış ailədə uşaq boşanma prosesində özünə nəzarəti itirə bilər. Duyğular, düşüncələr və davranışlar həddindən artıq ola bilər.

Depressiv davranış, aqressivlik, ağlama, oyuncaqlar və əşyalar zədələnə bilər. Bu davranışlar uşağın emosional partlayışlarının nəticəsi olsa da, bunun altında yatan səbəb qorxu, narahatlıq və “mən başa düşülmürəm” hissidir. Bu dövrdə uşaq cəzalandırılmamalı, onun duyğularını boğmasına səbəb olacaq rəftarlardan çəkinmək lazımdır.

Boşanma prosesində bu davranışlardan çəkinmək lazımdır

Boşanma prosesində uşağı günahkar hiss etdirəcək davranışlardan qaçınılmalıdır. Uşaq valideynlər arasında seçim etməyə məcbur edilməməlidir. Valideynlər razılaşmalıdırlar ki, uşaq onun yaşayış sahəsi, inkişafı və qayğısına qalmaq üçün ən yaxşı şəraiti təmin edə bilən valideynin yanında qalsın. Uşaqları davalarda valideynlərdən birinin tərəfini tutmağa təşviq etmək olmaz.

Uşağın tərəfini tutması istənilirsə, uşaqla digər valideyn arasındakı soyuqluq onun özünü günahkar hiss etməsinə səbəb olaraq ona mənfi təsir göstərəcək. Cütlüklər uşağı bir-birinə qarşı qoymamalıdırlar. İttiham xarakterli söhbətlərdən çəkinmək lazımdır. Onlar uşaq üstündə bir-birini təhdid etməməlidir. “Getsən, uşağın üzünü görə bilməyəcəksən, evlənsən, uşağı göstərməyəcəyəm” kimi təhdidlərdən çəkinmək lazımdır. Boşanmış ailələrdəki uşaqlar görməyə adət etdikləri ailə ağsaqqalları və qohumları ilə görüşməyə davam etməlidirlər. Qonşularından, yaşıdlarından birdən-birə ayrılmamalıdır.

Həyat yoldaşınızla probleminiz nə olursa olsun, ikiniz arasındadır. Bir-birinizin həyatını tərk edə bilərsiniz, ancaq uşağınızın həyatındakı rollarınız unikaldır. Uşağınızın sizi ana və ya ata olmaqdan uzaqlaşdırması və ya onun yerinə yeni ana və ya ata seçməsi mümkün deyil. Ona görə də onun qəlbində və şüurunda ana və ata anlayışına xələl gətirməməlisiniz. Cütlük olaraq, bir-birinizin ana və ata roluna hörmətlə yanaşmalısınız ki, onlar sizi sevməyə və etibar etməyə davam etsinlər.

Həyat yoldaşınızın övladınıza analıq və atalığını tənqid etdiyiniz zaman uşaqda yaradacağınız dəyərsizlik hissi qaçınılmaz olacaq. Valideynlər uşaqla görüş vaxtlarına və cədvəllərinə əməl etməlidirlər. Görüş tarixləri və tezliyi uşaqla paylaşılmalıdır. Uşaq bildirilən tarix və saatda uşaqla görüşülməli, görüşlər mümkün qədər kəsilməməlidir. Görüş zamanı məhsuldar vaxt keçirilməli, ana-ata görüş vaxtını yalnız uşağa ayırmalıdır.

Hər iki valideynin yaşayış yerlərində uşaq üçün xüsusi bir sahə (otaq) olmalıdır. Boşanmış ailədə uşaq bilməlidir ki, o, istədiyi vaxt digər valideynin yanında qala bilər və bura onun öz evidir. Ayrılığın uşağa mənfi təsir göstərməməsi üçün davamlı olaraq hədiyyələr almaq, böyük tədbirlər təşkil etmək düzgün deyil. Uşaq hədiyyələrə öyrəşdikdən sonra normal vəziyyətə qayıtmaq çətinləşəcək.

Uşağa göstərilən diqqət və sevgi azalmadan həyat normal şəkildə davam etdirilməli, şişirdilmiş hədiyyə və davranışlardan uzaq durmalıdır. Birdən çox uşağı olan ailələrdə boşandıqdan sonra mümkünsə uşaqlar bir-birindən ayrılmamalıdır. Valideyn itkisi ilə yanaşı bacı itkisini də yaşamaq uşağın emosional yükünü artıracaq. Bir yerdə qalan uşaqların yeni nizama uyğunlaşması çox daha asandır.

Boşanmış ailələrdə uşaqlara və digər ailə üzvlərinə psixoloji dəstək yox olmamalıdır

Boşanmış ailələrdə boşanma zamanı və ondan sonra uşağa və digər ailə üzvlərinə psixoloji dəstək almaq uyğunlaşmanı asanlaşdırır. Boşanma xaosunda həyat yoldaşlarının özlərinə qayıtması və hisslərini həyata keçirməsi çətinləşir.

Boşanma planlı və ya planlaşdırılmamış cütlüklər üçün çətin bir prosesdir. Ayrılmaq istəyən şəxs özünü günahkar hiss edə bilər, xüsusən də uşaqları olduqda. Ayrılmaq istəməyən insanlar üçün psixoloji dəstək həm özlərinin, həm də uşaqlarının rifahı üçün vacib bir ehtiyac ola bilər.

Boşanmış ailədə uşağın və ya uşaqların boşanmaya reaksiyası diqqətlə izlənilməli, uşağın emosiyalarında, davranışlarında dəyişikliklər izlənməlidir. Depressiya, yuxu-yemək problemləri və akademik uğursuzluq kimi problemlər yarana bilər. Uşaq özünü günahlandıra bilər. Bu prosesi daha yaxşı idarə etmək üçün uşağa psixoloji dəstək vermək və ya ailənin psixotəhsil alması faydalı olardı.

Ayşən Vəli