Artıq çəki ginekoloji sağlamlığa necə təsir edir? - ARAŞDIRMA

Artıq çəki (obezite) reproduktiv yaşlı qadınlar arasında geniş yayılmış risk faktorudur və ginekoloji, reproduktiv və obstetrik nəticələrə mühüm təsir göstərir. Obezitenin təsiri həm hormonal, həm metabolik, həm də iltihabi mexanizmlər vasitəsilə baş verir. Nəticədə menstruasiya pozuntuları, ovulyasiya problemləri, hamiləliklə bağlı fəsadlar və bəzi ginekoloji onkoloji xəstəliklərin riski yüksəlir.

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.

Artıq çəki nəyə görə zərərlidir?

Hormon disbalansı (estrogen, androgen, insulin):

Yağ toxuması aromataz fermenti vasitəsilə androgendən östrojena çevrilməni artırır; postmenopauzal qadınlarda periferik estrogen istehsalının artması endometriumun hiperplaziyası və xərçəng riskini yüksəldir.

Artıq çəki ilə əlaqəli insulin rezistensiyası və hiperinsulinemiya ovarial androgen istehsalını stimullaşdırır (hüceyrə səviyyəsində metabolik dəyişikliklər), bu da ovulyasiya problemlərinə və PCOS simptomlarının ağırlaşmasına gətirir.

Xroniki aşağı dərəcəli iltihab (adipokinlər, sitokinlər) reproduktiv funksiyaya neqativ təsir göstərir.

Mexaniki/operativ risklər:

Cərrahi müdaxilələr zamanı anesteziya riski, postoperativ infeksiya və yara sağalmasının ləngiməsi yüksək ola bilər. Bu, ginekoloji əməliyyatların (məsələn, histerektomiya, laparoskopik prosedurlar) risk profilini pisləşdirir.

Menstrual və ovulyar funksiyalara təsir

Menstrual pozuntular: Obez qadınlarda oligomenoreya, amenoreya və qeyri-müntəzəm menstruasiya daha çox müşahidə olunur. Bu, əsasən insulin rezistensiyası və hormonların disbalansına bağlıdır.

Polikistik yumurtalıq sindromu (PCOS): Obezitenin PCOS ilə sıx əlaqəsi vardır; PCOS olan qadınların əksəriyyətində artıq çəki və metabolik pozuntular görülür. Obezite PCOS şiddətini artırır və reproduktiv nəticələri pisləşdirir.

Fertilitetə (mayalanmaya) təsir

Artıq çəki təbi yolla mayalanma şansını azaldır, embrion implantasiyasını çətinləşdirə və süni mayalanma (IVF/ART) prosedurlarının uğur ehtimalını azalda bilər. Meta-analizlər göstərir ki, hər BMI vahidi artımı implantasiya və hamiləlik nisbətlərini azaldır.

Həmçinin, çəkinin çoxluğu müalicə cavabını zəiflədə bilər (ovulyasiya induksiyasına refrakterlik, ART-də daha yüksək doza tələb olunması və s.).

Hamiləlik və perinatal fəsadlar

Obezitenin hamiləlikdə mənfi təsirləri geniş sənədləşib:

Gestasiya diabeti (GDM) riski artır.

Preeclampsia və digər hipertensiv pozuntuların riski yüksəlir.

Doğuşun gecikməsi, uzun və çətin doğuş, sezaryen əməliyyatına ehtiyacın çoxluğu.

Dölün makrozomiyası, doğuş travmaları və perinatal nəticələrdə pisləşmə riski. Bu risklər ananın və körpənin sağlamlığı üçün ciddi nəticələr doğura bilər.

Ginekoloji onkologiya ilə əlaqə

Endometrium (uşaqlıq daxili) xərçəngi: Obezitenin ən güclü təsir göstərdiyi ginekoloji xərçənglərdən biridir. Östrogenin artması, insulin rezistensiyası və iltihab endometrium hüceyrələrinin hiperplaziyasına və malign transformasiyasına səbəb olur. Tədqiqatlar göstərir ki, dünyada endometrium xərçəng hallarının əhəmiyyətli hissəsi artıq çəki ilə əlaqələndirilə bilər.

Digər ginekoloji xərçənglər (məsələn, yumurtalıq xərçəngi) ilə əlaqə bəzi araşdırmalarda qeyd olunur, lakin ən güclü sübut endometrium xərçəngi üçündir.

Digər ginekoloji və uroloji təsirlər

Cinsi disfunksiya və libido dəyişiklikləri: Hormon disbalansı, psixososial faktorlar və özbədən qavrayışının pisləşməsi səbəbindən cinsi funksiyada problemlər ola bilər.

Pelvik döşəmə disfunksiyası və sidik qaçırma: Obezite intraabdominal təzyiqi artıraraq pelvik döşəmə strukturlarına zərər verə və stress tipli sidik qaçırma riskini yüksəldə bilər.

Reproduktiv yolların infeksiyaları və yara sağalmasının zəifləməsi kimi problemlər də çəkinin çoxluğu ilə daha çox rast gəlinir.

Psixoloji və sosial nəticələr

Hamiləlik və reproduktiv problemlərlə yanaşı, artıq çəki qadınlarda psixoloji yüklənmə, depressiya, özünüqiymət düşməsi və bədən imici narahatlıqlarına səbəb ola bilər. Bu da ümumi cinsi və reproduktiv sağlamlığa mənfi təsir göstərir.

İdarəetmə: diaqnostika, profilaktika və müalicə tövsiyələri

Profilaktika və yaşam tərzi dəyişikliklər

Sağlam pəhriz (kalori defisiti olan balanslı pəhriz), fiziki aktivliyin artırılması və davranış dəyişiklikləri reproduktiv və ginekoloji sağlamlığı yaxşılaşdırır.

Hədəf: reproduktiv yaşlı qadınlarda 5–10% bədən çəki itkisinin belə menstruasiya, ovulyasiya və hamiləlik şansını yaxşılaşdırdığı göstərilib.

Farmakoterapiya və tibbi müdaxilələr

Metformin insulin rezistentliyini azaltmaq üçün PCOS və obezite ilə əlaqəli metabolik problemlərdə istifadədədir.

Son vaxtlar GLP-1 reseptor agonistləri (məs. semaglutide) arıqlama və metabolik göstəriciləri yaxşılaşdırmaqla onkoloji riskləri və reproduktiv nəticələri yaxşılaşdıra bilər — lakin uzunmüddətli təsirlər və reproduktiv sağlamlığa olan spesifik faydaları barədə daha çox tədqiqat tələb olunur.

Cərrahi seçimlər (bariatriya əməliyyatları)

Səmərəli və qalıcı arıqlama təmin edir; reproduktiv nəticələr, menstrual funksiyalar və hamiləlik nəticələri bariatriya sonrası yaxşılaşa bilər. Həmçinin endometrium xərçəngi riskinin azaldılması ilə bağlı bəzi sübutlar mövcuddur. Lakin əməliyyat qərarı fərdi qiymətləndirilmə tələb edir.

Ginekoloji monitorinq və onkoprofilaktika

Obez qadınlarda endometrium hiperplaziyası və xərçəng riskinin artmasını nəzərə alaraq, qanaxma pozuntuları və ya uzun müddətli amenoreya varsa vaxtında diaqnostik hysteroskopiya/endometrium biopsiyası tövsiyə edilir. Həmçinin metabolik sindrom komponentlərinin (qanda şəkər, lipid profili, qan təzyiqi) monitorinqi vacibdir.

Praktiki məsləhətlər — həkim və pasiyent üçün qısa bələdçi

Reproduktiv yaşlı və obez qadınlarda hamiləlik planlaşdırılmadan əvvəl çəki idarəetməsi (5–10% bədən çəkisi azaldılması) güclü tövsiyə olunur.

PCOS olan xəstələrdə insulin rezistensiyasına qarşı tədbirlər (pəhriz, fiziki aktivlik, metformin) ovulyasiya və fertiliteti yaxşılaşdıra bilər.

Hamilə qadınlarda artıq çəki varsa, hamiləlik boyunca qida və fiziki rehim nəzarəti, gestasiya diabeti və preeklampsiya üçün skrininq vacibdir.

Yüksək BMI-li qadınlarda ginekoloji qanaxma hallarında endometriumun qiymətləndirilməsi gecikdirilməməlidir (endometrium xərçəngi riski).

Artıq çəki ginekoloji sağlamlığa çoxşaxəli və dərin təsir göstərir: menstrual və ovulyar funksiyaları poza, fertiliteti azalda, hamiləlikdə ciddi fəsadlara gətirib çıxara və endometrium xərçəngi kimi onkoloji riskləri artırır. Bu səbəbdən profilaktika (sağlam həyat tərzi), erkən skrininq və fərdi müalicə strategiyaları vacibdir. Həm tibbi, həm də ictimai səhiyyə səviyyəsində obezite ilə mübarizə reproduktiv sağlamlığın qorunması üçün strateji əhəmiyyətə malikdir.

Ayşən Vəli