ŞƏT-in ali məqsədi - davamlı sülh və inkişaf - ANALİTİK

Xəbər verildiyi kimi, 3-4 iyul tarixlərində Astanada Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının (ŞƏT) sammiti keçirilir. Assosiasiyaya üzv olan ölkələrin əksər rəhbərləri, o cümlədən Rusiya prezidenti Vladimir Putin, Çin Xalq Respublikasının sədri Si Cinpin, Türkiyə Respublikasının Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev, Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyev, Pakistanın Baş naziri və digər dövlətlərin hökumət başçıları sammitdə iştirak edirlər. İclasın əsas praktiki nəticəsinin Belarusun ŞƏT-ə qəbulu olacağı gözlənilir. Bundan əlavə, sammit iştirakçıları dünya ictimaiyyətinə “yeni təhlükəsizlik paradiqması”nın qəbul edilməsi üçün müraciət edəcəklər. ŞƏT-ə üzv ölkələrin liderləri və assosiasiyanın tərəfdaşları çərşənbə günü Astanada bir araya gəliblər. Sammitin ev sahibi Qazaxıstan prezidenti, hazırda ŞƏT-ə sədrlik edən Kasım-Jomart Tokayevdir.

Azərbaycan Prezidenti ŞƏT-in sammitində

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv ölkələrin Dövlət Başçıları Şurasının 24-cü iclasında iştirak etmək üçün Astanaya səfərə gəlib. “Kazinform” agentliyi xəbər verir ki, onu hava limanında Qazaxıstanın baş nazirinin müavini Kanat Bozumbayev qarşılayıb.

Xəbər verildiyi kimi, hazırda Qazaxıstanla Azərbaycan arasında ikitərəfli ticarət dövriyyəsinin sabit artımı təmin olunub. Beləliklə, 2023-cü ilin sonunda qarşılıqlı ticarət dövriyyəsi 14,4% artaraq 529,4 milyon dollara çatıb. Bundan əlavə, bu gün Qazaxıstan neftinin Azərbaycan ərazisindən keçməklə Avropa istiqamətində nəqli qurulub. Bu ilin yanvar-aprel aylarında ümumilikdə 494 min ton neft vurulub.

“Çoxtərəfli dialoqun möhkəmləndirilməsi - davamlı sülhə və inkişafa nail olmaq” mövzusuna həsr olunacaq Zirvə görüşündə ŞƏT-ə üzv ölkələrin dövlət və hökumət başçıları siyasi, iqtisadi-ticari, mədəni-humanitar əməkdaşlıq və digər məsələlərə dair geniş spektrdə aktual mövzuları müzakirə edəcəklər. Əsas siyasi sənəd olan Astana Bəyannaməsi ŞƏT-in bir çox aktual məsələlərlə bağlı mövqeyini ortaya qoyacaq, təşkilatın fəaliyyətini qiymətləndirəcək və gələcək üçün istiqamətləri müəyyənləşdirəcək.

Azərbaycan hazırda ŞƏT-də dialoq tərəfdaşı statusuna sahibdir. 2016-cı ildə Azərbaycan ilə ŞƏT arasında əməkdaşlıq sahələrini əks etdirən memorandum imzalanıb. ŞƏT ilə əməkdaşlıq istiqamətləri arasında təşkilatın ənənəvi prioritet sahələri olan və Azərbaycan üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən terrorizm, ekstremizm və separatizm ilə mübarizə, regional təhlükəsizliyin və sabitliyin təminatı müəyyənləşdirilib. Həmçinin ölkəmizin beynəlxalq müstəvidə mühüm rol oynadığı sivilizasiyalararası dialoq, multikulturalizm və tolerantlığın təşviqi sahələri də diqqət mərkəzində olan məsələlərdəndir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev ŞƏT-in Astanadakı Zirvə görüşündə Qazaxıstan Prezidenti Kasım-Jomart Tokayevin dəvəti ilə iştirak edir. Qürurverici haldır ki, Azərbaycanın üzvü olduğu beynəlxalq təşkilatlarla yanaşı, üzvü olmadığı təşkilatların da sammit, konfrans və görüşlərinə dəvət alması, həmin tədbirlərdə fəal iştirakı ölkəmizin beynəlxalq aləmdə artan nüfuzunun göstəricisidir. Azərbaycanın bu Sammitdə iştirakı ölkəmizin multilateralizmə verdiyi önəmin göstəricisidir. Azərbaycan ŞƏT-in demək olar ki, bütün üzv ölkələri ilə ikitərəfli səviyyədə də yaxşı münasibətlər qurub və bu əlaqələri ildən-ilə uğurla inkişaf etdirir. Təsadüfi deyil ki, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının Baş katibi Can Min bu ilin fevralında Bakıda Prezident İlham Əliyev tərəfindən qəbul edilərkən ölkəmizin ŞƏT-in fəal tərəfdaşlarından biri olduğunu və Azərbaycan ilə əlaqələrin hərtərəfli inkişafına əhəmiyyət verdiklərini bildirib. Prezident İlham Əliyevin uzaqgörən siyasəti nəticəsində sürətlə inkişaf edərək regionda ən nüfuzlu dövlətə çevrilən Azərbaycanın ŞƏT-də müşahidəçi statusu alması bu nüfuzlu qurum üçün də böyük önəm daşıyır. Prezident İlham Əliyevin ŞƏT-in Astana Sammitində iştirakı Azərbaycanın COP29 ilə bağlı mesajlarının bu mötəbər platforma vasitəsilə bir daha çatdırılması, eləcə də bu istiqamətdə səmərəli müzakirələrin aparılması baxımından da çox əhəmiyyətlidir.

Çinin sədrindən “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü

Qazaxıstan Respublikasının Prezidenti Kasım-Jomart Tokayevlə danışıqlardan sonra keçirilən mətbuat konfransında Çin Xalq Respublikasının sədri “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsünü şərh edib. Onun sözlərinə görə, Qazaxıstan və Çin bu təşəbbüs çərçivəsində yüksək keyfiyyətli əməkdaşlıq etməyə, praktiki sahələrdə əməkdaşlıqda yeni nəticələrin əldə edilməsinə töhfə verməyə hazırdır. “Biz “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü çərçivəsində yüksək keyfiyyətli əməkdaşlıq həyata keçirəcək və praktiki sahələrdə əməkdaşlıqda yeni nəticələrin əldə olunmasına töhfə verəcəyik. Qarşıya yeni vəzifə qoyulub - ən qısa müddətdə ticarət dövriyyəsini iki dəfə artırmaq. “Biz ticarət və iqtisadiyyat, investisiya, sənayeləşmə, nəqliyyat əlaqəsi və enerji kimi ənənəvi sektorlarda əməkdaşlığı davamlı şəkildə dərinləşdirmək barədə razılığa gəldik”, - deyə Çin sədri Si Cinpin bildirib.

Dövlət başçıları qarşıya ən qısa müddətdə ticarət dövriyyəsini iki dəfə artırmaq vəzifəsini qoyublar. “Biz ticarət və iqtisadiyyat, investisiya, sənayeləşmə, nəqliyyat əlaqəsi və enerji kimi ənənəvi sektorlarda əməkdaşlığı davamlı şəkildə dərinləşdirmək barədə razılığa gəldik”, - deyə Si Cinpin Akordadakı danışıqlardan sonra mətbuata açıqlamasında bildirib. O, əlavə edib ki, hər iki ölkə ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq proqramının həyata keçirilməsi üçün yol xəritəsini diqqətlə həyata keçirəcək, sənayeləşmə sahəsində əməkdaşlıq layihələrinin səmərəli təşviqini stimullaşdıracaq, transxəzər beynəlxalq nəqliyyat marşrutunun və üçüncü keçidin tikintisini sürətləndirəcək.

Bundan əlavə, Qazaxıstan və Çin əsas mineral ehtiyatlar, alternativ enerji mənbələri, elmi-texniki innovasiyalar, aviasiya və kosmos və rəqəmsal iqtisadiyyat sahələrində birgə yeni artım nöqtələri axtarmaq niyyətindədirlər.

ŞƏT sərt küləyə qarşı

İyunun 25-də Minskdə Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrovla görüşdə Aleksandr Lukaşenko ŞƏT-ə qoşulmağın “Belarus üçün çox vacib olduğunu” bildirib və ölkənin assosiasiyaya qoşulmaq üçün “bütün öhdəliklərini yerinə yetirdiyini” qeyd edib. Astanada keçiriləcək sammit Belarusun ŞƏT-ə qəbul edilməsi ilə başlayacaq və bundan sonra Belarus nümayəndə heyəti üzv ölkələrin bütün digər nümayəndələri ilə bərabər əsasda tədbirdə iştirak edə biləcək. Bundan əvvəl Aleksandr Lukaşenko ŞƏT-i iştirakçılarının “bərabər kimi danışmasına” görə tərifləyib və “Amerika hegemonluğundan yorulan hər kəsin bu struktura hörmətlə baxdığını” qeyd edib.

Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı 2001-ci ildə Şanxay beşliyi əsasında yaradılmış regional təşkilatdır. 1996-cı ildə yaradılan “beşliyə” Rusiyadan başqa, Çin, Qazaxıstan, Tacikistan və Qırğızıstan da daxil idi. 2001-ci ildə Özbəkistan onlara qoşuldu və ŞƏT yarandı. 2017-ci ildə ona yeni üzvlər qəbul edilib: Hindistan və Pakistan, 2023-cü ildə isə İran. ŞƏT öz fəaliyyəti dövründə təkcə ayrı-ayrı dövlətlərlə deyil, həm də müxtəlif beynəlxalq təşkilat və birliklərlə, o cümlədən BMT ilə əməkdaşlıq qurub.

Qasım-Jomart Tokayevin sözlərinə görə, Qazaxıstan təşkilatın təsisçilərindən biri və çoxtərəfli dialoqun inkişafının fəal tərəfdarı olmaqla, ŞƏT-i balanslaşdırılmış xarici siyasətində daimi prioritet hesab edir: “Biz ŞƏT-in daha da təkmilləşdirilməsi sahəsində strateji əhəmiyyətli qərarların qəbulunu gözləyirik. Ortamüddətli dövr üçün əsas qarşılıqlı fəaliyyət istiqamətləri müəyyən ediləcək, mövcud çağırışlara və təhdidlərə adekvat və vaxtında cavab vermək üçün təşəbbüslər hazırlanacaq”. Bundan əlavə, Qasım-Jomart Tokayev qeyd edib ki, “ŞƏT qlobal proseslərdən kənarda qalmamalıdır”. “Buna görə də Qazaxıstan ŞƏT-in “Ədalətli sülh və harmoniya naminə dünya birliyi haqqında” təşəbbüsünü birgə inkişaf etdirməyi təklif edib.

Qazaxıstan lideri Astana nöqteyi-nəzərindən bu yeni təhlükəsizlik paradiqmasının nə olması barədə danışmayıb. ŞƏT-ə üzv ölkələrin xarici siyasət yanaşmaları əsasən üst-üstə düşür, lakin nüanslar var. Belə ki, BMT Baş Assambleyasının Rusiyanın Ukraynada hərbi əməliyyatına başladıqdan sonra birinci ildə qəbul edilmiş, Moskvanın hərəkətlərini pisləyən üç qətnaməsi üzrə səsvermə zamanı assosiasiya dövlətləri tam birlik nümayiş etdirməyiblər. ŞƏT-ə üzv olan ölkələrin heç biri bu sənədləri dəstəkləməsə də, yalnız Belarus Rusiya ilə birlikdə onların qəbulunun əleyhinə ardıcıl olaraq səs verib. ŞƏT-in qalan üzvləri ya bitərəf qalıb, ya da səsvermədə iştirak etməyiblər.

Rusiya prezidenti isə açıqlamasında qeyd edib ki, yaxın gələcəkdə Avrasiya qitəsində bərabər və bölünməz təhlükəsizliyin, qarşılıqlı faydalı, bərabərhüquqlu əməkdaşlığın və inkişafın konturu formalaşdırılacaq. Vladimir Putinin özünün “fundamental” adlandırdığı bu ideyanı təbliğ etmək üçün onun çıxışından göründüyü kimi, artıq Avrasiyada fəaliyyət göstərən çoxtərəfli təşkilatlar arasında dialoq prosesini əhəmiyyətli dərəcədə aktivləşdirmək lazımdır.

Qeyd edək ki, Astanada keçirilən ŞƏT sammitinə BMT-nin baş katibi Antonio Quterreş və assosiasiyanın bir sıra tərəfdaş ölkələrinin rəhbərləri dəvət olunublar.

ŞƏT-in sammitinə Avropanın baxışı

İyulun 3-4-də Astanada keçirilən Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının (ŞƏT) sammiti ilə bağlı Avropa İttifaqı ölkələrindən olan ekspertlər ŞƏT və indiki sammitlə bağlı fikirlərini bölüşüblər.

Karnegi Berlin Rusiya və Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin eksperti Temur Umarov:

- Biz başa düşməliyik ki, Avropa İttifaqında ŞƏT-in bir təşkilat kimi olması ilə bağlı müxtəlif fikirlər var. Şanxay Təşkilatını mövcud qlobal nizama potensial çağırış və bu gün dünya düzəninin belə “lövbəri” və ya “onurğa sütunu” hesab edilən beynəlxalq qurumları gündəmdən çıxarmağa çalışan bir təşkilat kimi baxanlar var. Bu, ilk növbədə, Avropa Şurası kimi Avropa qurumlarına, eləcə də BMT kimi daha qlobal təşkilatlara aiddir. Beləliklə, Avropa İttifaqının ŞƏT-ə təhlükə kimi baxan həmin hissəsi Təşkilatın istənilən sammitini izləmək vacib olan mühüm hadisə kimi təqdim edir və bu və ya digər liderin ifadə etdiyi bütün ifadələri “oxuyurlar”. Şərti olaraq ikinci qrup var ki, bu qrupa ŞƏT-i mövcud dünya nizamı üçün risk kimi qiymətləndirilməli olan ciddi təşkilat kimi qəbul etməyən insanlar daxildir. Onların fikrincə, ŞƏT daxilində müəyyən sayda problemlər var.

Gent Universitetinin (Belçika) eksperti Con İrgengioro:

- Avropa İttifaqı, digər Qərb dövlətləri kimi, uzun müddətdir ki, ŞƏT-lə bağlı həm mənfi, həm də “kiçimsiz” fikirlər səsləndirir. Qərbdəki bəzi dairələr Şanxay təşkilatını uzun müddətdir ki, “anti-NATO ittifaqı” adlandırılır. ŞƏT-in yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış edən dövlətlər həqiqətən çalışırlar ki, təşkilat beynəlxalq sistemdə Qərbə qarşı çəkici rolunu oynasın. Bununla belə, ŞƏT-i tənqid edənlər tarixən təşkilatı təsirsizliyi və imkansızlığı ilə qiymətləndiriblər. Bununla belə, BRİKS-ə qarşı da oxşar ittihamlar səsləndirilib. Bununla belə, BRİKS dövlətləri artıq çoxqütblü dünya nizamının tərəfdarlarının əsas məqsədi olan de-dollarizasiya üçün ciddi səylər göstəriblər. Burada qeyd etmək vacibdir ki, ŞƏT üzvlərinin bir çox məsələlərdə ziddiyyətli baxışları və maraqları var. Bununla belə, onların hamısı həm də əməkdaşlığına təkan verən daha çoxqütblü dünya nizamında müəyyən maraqları bölüşürlər. Son iki ildə baş verən qlobal hadisələr bu təsəvvürü daha da gücləndirdi.

“DiplomaticWorld” biznes nəşrinin sahibi (Brüssel) Barbara Ditrix:

- ŞƏT-in yaradılmasında ilkin məqsəd əvvəllər regionda təhlükə yaradan “şərin üç qüvvəsi” – terrorizm, separatizm və ekstremizmlə mübarizə aparmaq idi. Bu gün əməkdaşlıq nəqliyyat, enerji, maliyyə, investisiya, kənd təsərrüfatı, informasiya texnologiyaları, innovasiyalar və davamlı inkişaf kimi sahələri əhatə etməklə genişlənib. ŞƏT-in çevik strukturu təşkilata üzv dövlətlərin üzləşdiyi problemlərin həlli üçün daha funksional və problem yönümlü mexanizm əldə etməyə imkan verib. Bu gün ŞƏT həm coğrafi, həm də demoqrafik baxımdan dünyanın ən böyük regional təşkilatıdır. Avrasiya ərazisinin təxminən 60%-ni, dünya əhalisinin 40%-ni və qlobal ÜDM-in 30%-dən çoxunu əhatə edir. Bundan əlavə, ŞƏT digərləri ilə yanaşı, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatı (UNESCO), Ümumdünya Turizm Təşkilatı (UNWTO) və Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatı (BMqT) ilə rəsmi tərəfdaşlıq sazişləri imzalayıb. Beləliklə, ŞƏT status-kvonu dəyişmək niyyətində deyil.

Şanxay təşkilatı ünsiyyət, konsensusun yaradılması və etimadın yaradılması üçün yüksək səviyyəli çoxtərəfli platforma təmin edərək özünü möhkəm və çevik olduğunu sübut etməkdədir.

V.VƏLİYEV