İqtisadi asılılıq müasir dünyada dövlətlərin sosial-iqtisadi dayanıqlığını müəyyən edən əsas göstəricilərdən biridir. Bu anlayış təkcə bir ölkənin başqa ölkələrdən iqtisadi cəhətdən asılı olmasını deyil, eyni zamanda cəmiyyət daxilində işləyən və işləməyən əhali arasında mövcud olan yük balansını da əhatə edir. İqtisadi asılılığın real miqyasını anlamaq üçün həm demoqrafik, həm də makroiqtisadi göstəricilərə baxmaq vacibdir.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib.
Demoqrafik baxımdan iqtisadi asılılıq “asılılıq nisbəti” ilə ölçülür. Bu göstərici iqtisadi cəhətdən aktiv olmayan əhalinin – uşaqların və yaşlıların – işləyən əhaliyə nisbətini ifadə edir. Son beynəlxalq statistik məlumatlara əsasən, dünya üzrə ümumi demoqrafik asılılıq nisbəti təxminən 58 faiz təşkil edir. Bu o deməkdir ki, hər 100 işləyən şəxsə orta hesabla 58 iqtisadi cəhətdən asılı insan düşür. Bu göstərici xüsusilə yaşlanan əhalisi olan inkişaf etmiş ölkələrdə daha yüksəkdir və sosial müdafiə sisteminə ciddi maliyyə yükü yaradır.
Bəzi ölkələrdə iqtisadi asılılıq daha geniş anlayışda – işləməyən bütün əhalinin işləyənlərə nisbəti kimi hesablanır. Məsələn, Skandinaviya ölkələrində aparılan hesablamalar göstərir ki, hər 100 işləyən şəxsə 120–130 civarında iqtisadi asılı insan düşə bilər. Bu isə pensiya, səhiyyə və sosial təminat xərclərinin artmasına, dövlət büdcəsinə əlavə təzyiqin yaranmasına səbəb olur.
İqtisadi asılılığın digər mühüm ölçüsü ölkələrin xarici iqtisadi əlaqələrdən asılılığıdır. Xarici ticarətin ÜDM-ə nisbəti bu baxımdan əsas göstəricilərdən sayılır. Bir çox ölkədə idxal və ixracın ümumi daxili məhsula nisbəti 60–100 faiz aralığında dəyişir. Bu isə göstərir ki, milli iqtisadiyyatlar qlobal bazarlardan, beynəlxalq ticarət marşrutlarından və xarici tərəfdaşlardan ciddi şəkildə asılı vəziyyətdədir. Xüsusilə kiçik və ixrac yönümlü ölkələr üçün bu asılılıq daha yüksəkdir.
Xarici birbaşa investisiyalar da iqtisadi asılılığın real göstəricilərindən biridir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin əksəriyyəti iqtisadi artım, infrastruktur və sənayeləşmə üçün xarici investisiyalara güvənir. Lakin son illərin statistikası göstərir ki, 2023-cü ildə bu ölkələrə yönələn xarici birbaşa investisiyalar kəskin şəkildə azalmış və təxminən 435 milyard ABŞ dolları səviyyəsində qeydə alınmışdır. Bu, son onilliklərin ən aşağı göstəricilərindən biri hesab olunur və həmin ölkələrin iqtisadi inkişaf baxımından nə qədər həssas və asılı vəziyyətdə olduğunu ortaya qoyur.
Enerji, texnologiya və istehsal sahələrində də iqtisadi asılılıq açıq şəkildə müşahidə olunur. Bir çox dövlətlər enerji daşıyıcılarının idxalından, xarici texnologiyalardan və beynəlxalq istehsal zəncirlərindən asılıdır. Qlobal böhranlar, müharibələr və ticarət məhdudiyyətləri bu asılılığın nə qədər riskli olduğunu bir daha göstərmişdir. Belə vəziyyətlərdə istehsalın dayanması, inflyasiyanın artması və məşğulluğun azalması kimi problemlər ortaya çıxır.
İqtisadi asılılıq həm daxili demoqrafik strukturların, həm də xarici iqtisadi əlaqələrin məcmusudur. Mövcud statistik göstəricilər göstərir ki, dünya ölkələrinin əksəriyyəti bu və ya digər formada yüksək iqtisadi asılılıq şəraitində fəaliyyət göstərir. Bu səbəbdən dayanıqlı iqtisadi inkişaf üçün asılılığın azaldılması, daxili istehsalın gücləndirilməsi, insan kapitalına investisiya və balanslaşdırılmış iqtisadi siyasət əsas prioritetlərdən biri olmalıdır.
Bütün xəbərlər Facebook səhifəmizdə
USD
EUR
GBP
RUB