Azərbaycanda orqan transplantasiyası, mövcud vəziyyət və problemlər - ARAŞDIRMA

Dünyada ən çox icra olunan orqan transplantasiyası böyrək transplantasiyasıdır - bu, həm ölü donor, həm də canlı donor əməliyyatlarını əhatə edir. Son illərdə Azərbaycanda orqan transplantasiyası sahəsində mühüm dəyişikliklər baş verib. Yeni qanunların qəbulu, tibbi infrastrukturanın inkişafı və xarici təcrübənin tətbiqi bu sahənin inkişafına töhfə versə də, hələ də bir sıra problemlər mövcuddur.

Sümük iliyi transplantasiyası da müəyyən qan xəstəliklərinin müalicəsində mühüm rol oynayır. Orqanların daşınması ciddi logistika və vaxt məhdudiyyətləri ilə üzləşir. Ürək və ağciyərlər 4-6 saat, qaraciyər 12-24 saat, böyrəklər isə 24-48 saat ərzində transplantasiya edilməlidir. Bundan əlavə, xüsusi konteynerlər və temperatur tənzimlənən mühit tələb olunur. Sənədləşmə prosesi, gömrük prosedurları və yüksək maliyyət də daşınma prosesini çətinləşdirən amillər arasındadır.

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib.

Bu sahə də ölkəmizdə vəziyyət necədir?

Azərbaycanda orqan transplantasiyası sahəsində hüquqi baza mövcuddur və bu sahə inkişaf edir. Lakin donor orqanların azlığı, uyğunlaşma riskləri və logistika problemləri transplantasiya prosesini çətinləşdirir .

Azərbaycan Respublikasında orqan donorluğu və transplantasiya sahəsi qanunvericiliklə ciddi şəkildə tənzimlənir.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına, Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında" Qanun və Beynəlxalq müqavilələr və konvensiyalarına əsaslanır. Qanunvericiliyə əsasən, orqan transplantasiyası humanizm, könüllülük, həmrəylik və təmənnasızlıq prinsipləri əsasında həyata keçirilməlidir. Donorun orqan bağışlaması ödənişsiz olmalı, dövlət isə bu prosesi hüquqi tənzimləmələrlə qoruma altına almalıdır. Bunun üçün donor bankının yaradılması və transplantasiya əməliyyatlarının yalnız xüsusi lisenziyaya malik tibb müəssisələrində aparılması nəzərdə tutulur. Donorlar iki kateqoriyaya ayrılır. Canlı donorlar – Sağlam şəxslər qanunla müəyyən edilmiş orqanlarını bağışlaya bilər. Həmin orqanların siyahısı Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilib. Meyit donorlar – Vəfat etmiş şəxsin birinci dərəcəli vərəsələrinin razılığı ilə bəzi orqanları transplantasiya üçün istifadə edilə bilər. Azərbaycan Respublikası beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq, isan orqan və toxumalarının donorluğu və transplantasiyası haqqında" Qanununun 33-cü maddəsi çərçivəsində aşağıdakı məsələləri tənzimləyir-beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edir, orqan və toxumaların mübadiləsini həyata keçirir, xaricdən orqan və toxumaların gətirilməsini qanunvericilik əsasında icra edir.

Dünya ölkəklərində orqan köçrülməsi və qlobal tendensiya..

Transplant Observatory-nin ən son illik hesabatlarında 2022–2023 illəri üçün ümumi transplantasiya həcmi artış göstərir və böyrək transplantasiyaları qlobal transplant əməliyyatlarının ən böyük hissəsini təşkil edir. (2023 hesabatı ümumi artımı və böyrəyin payını vurğulayır).

Elmi məqalələr və analizlər 2022-ci ildə dünyada təxminən ~102,000 böyrək transplantasiyasının həyata keçirildiyini bildirir; müxtəlif mənbələr il və metodologiyaya görə fərqli saylar göstərsə də, ardıcıl nəticə eynidir - böyrək transplantasiyaları ən yüksək həcmdədir.

Qeyd: bəzi hesabatlar bütün növ transplantasiyaları (həm bərk orqanlar, həm də toxumalar məsələn kornea) ayrı-ayrı təqdim edir; kornea (göz) transplantasiyaları ədədi baxımdan böyük həcmdədir (hər il on minlərlə kornea əməliyyatı), amma kornea “toxuma” kateqoriyasına da düşdüyü üçün “bərk orqan” statistikası ilə qarışdırılmamalıdır.

Niyə böyrək transplantasiyaları ən çox icra olunur? (əsas səbəblər)

Xəstəlik yükü: son dərəcə çox sayda insan xroniki böyrək çatışmazlığı (CKD) və son mərhələ böyrək xəstəliyindən əziyyət çəkir. Dünyada diabet və hipertoniya kimi risk faktorlarının yayılması böyrək çatışmazlığının artmasına səbəb olub. Bu, transplantasiyaya olan tələbi yüksəldir.

Dializə alternativ olaraq effektiv və uzunmüddətli müalicə: Böyrək transplantasiyası xəstələrin həyat keyfiyyətini və orta ömrünü dializlə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşdırır , bu da tibbi, sosial və iqtisadi səbəblərlə transplantasiyanı prioritet edir.

Canlı donor imkanları: Böyrək verənlərə tibb baxımından uyğun olduqda bir insandan bir böyrək götürülərək transplantasiya edilə bilər , böyrək üçün tədarükü nisbətən artırır (bir çox ölkədə canlı donor əməliyyatları geniş tətbiq olunur). Mənbələrə görə qlobal böyrək transplantasiyalarının böyük hissəsi həm ölü, həm də canlı donor mənbələrindən gəlir.

Cərrahi texnika və immunosupressiv müalicənin inkişafı: Böyrək transplantasiyasının əməliyyat və postoperativ protokolları uzun müddətdir inkişaf edir; nəticələr yaxşıdır və risk/benefit nisbəti bir çox hallarda qənaətbəxşdir. Bu da bu əməliyyatı daha çox yayır.

Sistem və infrastruktur: Bir çox ölkədə böyrək xəstələrinin diaqnostikası, dializ xidmətləri və transplantasiya mərkəzləri mövcuddur ,belə infrastrukturlar əməliyyat sayının artmasına yardım edir. Əksinə, bəzi regionlarda (az inkişaf etmiş ölkələrdə) transplantasiya məhduddur və bu da regional fərqləri yaradır.

Regional fərqlər və maraqlı nüanslar

ABŞ və Avropa: Bu ölkələrdə qeydiyyat sistemləri və transplant mərkəzləri yaxşı qurulub; böyrək transplantasiyaları geniş icra olunur və donorluq proqramları aktivdir.

Hindistan və bəzi Asiya ölkələri: Canlı donor transplantasiyaları nisbətən yüksəkdir (ailə daxilində hədiyyə şərtləri), nəticədə bəzi növlərdə (məsələn, canlı donor qaraciyər transplantasiyası Hindistanda çoxdur). Lakin bu regionlarda qanunsuz ticarət və etik problemlər də müşahidə olunur.

Kornea (göz) transplantasiyaları: Əgər bütün transplantasiyalar (toxumalar daxil olmaqla) nəzərə alınsa, kornea əməliyyatları ədədi baxımdan çoxdur (təxminən on minlərlə/ilin milyonlarla deyil, amma bərk orqanlarla müqayisədə böyük saylarda) ,buna görə mənbələr “ən çox” deyərkən dəqiq kateqoriyaya diqqət yetirməlidir.

Etik, qanunsuz ticarət və sosial məsələlər

Orqan qıtlığı bəzi hallarda qanunsuz və insanların istismarına söykənən orqan ticarətinə səbəb olur; bu həm beynəlxalq həm də milli səviyyədə ciddi problem olaraq qalır. Ədalətli və şəffaf donor-sistemləri, donorların qorunması və qurbanların hüquqlarının müdafiəsi vacibdir.

Paktik nəticələr

Qlobal miqyasda böyrək transplantasiyaları ən çox icra edilən orqan transplantasiyasıdır; səbəblər: böyrək çatışmazlığının yüksək yayılması, dializə alternativ kimi üstünlükləri, canlı donor imkanları və uzunmüddətli tibbi uğurlar. 

Statistikalar mənbədən-mənbəyə dəyişə bilər ,Transplant Observatory, regional orqanların (EDQM, UNOS) hesabatları və peer-review məqalələri ən etibarlı məlumat mənbələridir.

Müəllif: Günay Hacıyeva