Avropanın qaz dərdi - RAKURS

ABŞ-ın qurduğu planın əsas hissəsi də Avropanı özündən asılı vəziyyətə salmaqdır. Min illər ərzində dünyanın dörd bir yanından yığmalanıb Avropanın anbarlarına doldurulan var-dövlətdə avropalılar kimi, amerikalıların da gözü var. Amma həmin vəsaiti “yeni torpaqlar”ın sakinləri başqa üsullarla onların əlindən almağa çalışır. İl yarım bundan əvvəl Rusiya Avropa ölkələrini ucuz qazla təmin edirdi. Böyük bazarda söz sahibi olan Rusiyanın qazandıqları o qədər böyük rəqəmlərlə ölçülürdü ki, hətta “terra in-koqnita”dakıları böyük müharibələr hesabına da olsa da “şimal ayısı”nı buralardan qovmağa qədər həvəsləndirirdi. Ukrayna müharibəsi, ardınca embarqolar, sanksiyalar Vaşinqtonu istəklərinə bir az da yaxınlaşdırırdı. Bu gün Rusiyadan Avropaya uzanan boru xətti ilə daha qaz axmır. ABŞ-ın sıxılmış maye qazla dolu tankerləri avropalıları soyuqdan ölməmək, əvvəlki komfort həyat sürmələri üçün qaz daşımaqdadır. Bəs bunlar Rusiyanın ucuz və fasiləsiz qaz təminatına alternative sayıla bilərmi?

Mayın 30-da Brüssel Rusiyaya qarşı yeni qadağanedici tədbirləri dərc edib. Bununla belə, enerji sektorunda məhdudiyyətlər qəbul edilməyib. Aİ ölkələrinin nümayəndələri Rusiya taxılının və bitki yağının Avropa bazarına tədarükünə qadağanedici rüsumların tətbiqi ilə məhdudlaşıblar. İddia olunur ki, bu, guya Rusiyanın yeni bölgələrində yığılan taxılın tədarükünün qarşısını alacaq və Ukrayna məhsulları üçün rəqabəti asanlaşdıracaq. Bu arada “Qazprom” Aİ-yə son iki il ərzində qaz istehlakını 100 milyard kubmetr azaldıb. 2023-cü ildə bu rəqəm 1996-cı il səviyyəsinə düşüb. Ötən il Avropa ölkələrində qaz istehlakı 35 milyard kubmetr azalıb. “Dünya energetikası tarixində ilk dəfə olaraq təbii qaza olan tələbatın süni şəkildə məhdudlaşdırılması nümunəsi ortaya çıxıb”, - sənəddə deyilir. Eyni zamanda, “Qazprom” qeyd edib ki, bu proseslər 2023-cü ilin sonunda Norveçdə baş verən texniki çətinliklər və qəzalar səbəbindən çətinləşib, hasilat 18 milyard kubmetr azalıb. Şirkət regionda istehsal artımını gözləmir. "Avropada tükənən resurs bazasının fonunda regionun öz qaz hasilatında əlavə artım gözlənilmir", - hesabatda deyilir. Bundan əlavə, şirkətin fikrincə, Avropa bazarında qazın qiymətləri xarici amillərə çox həssasdır. “Ümumilikdə, əhəmiyyətli qiymət enişlərinə baxmayaraq – əsas bazarlarda orta hesabla qiymətlər 2023-cü ildə 60% azalıb – Avropada qaz qiymətləri əvvəllər boru kəməri ilə qaz tədarükü ilə təmin edilmiş uzunmüddətli müqavilələr üzrə çevikliyin olmaması səbəbindən qiymət şoklarına qarşı potensial olaraq həssas olaraq qalır.

2023-cü ildə qaz istehlakında ən böyük artım Asiya-Sakit Okean regionunda müşahidə olunub. Bu, əsasən Çində qaz istehlakının 28 milyard kubmetrdən çox artması ilə bağlıdır. Təbii qazın əhəmiyyəti istənilən real enerji inkişafı ssenarisi altında artmağa davam edəcək. Mövcud hesablamalara görə, 2040-cı ilə qədər dünyada təbii qaz istehlakı 5 trilyon kubmetri keçəcək. Enerji istehlakının, o cümlədən qaz istehlakının artırılmasında əsas rolu Çin oynayacaq və bu, qlobal qaz tələbatının üçdə birindən çoxunu təmin edə biləcək.

Bu ilin fevralında Avropa Komissiyası qazdan istifadə ilə bağlı üzv ölkələrə tövsiyələr verib. Avropa Komissiyasının Almaniyadakı mesajından belə çıxır ki, Avropa enerji təchizatının sabitliyinə diqqət yetirməlidir. Ona görə də qaz sərfiyyatı ilə daha qənaətcil olmaq tövsiyə olunur. 2022-ci ilin avqustundan 2023-cü ilin dekabrına qədər Aİ ölkələri qaza tələbatını 18% azaldıb və bununla da 101 milyard kubmetrə qənaət edib. Bununla onlar qaz istehlakını 15% azaltmaq kimi ilkin hədəfi üstələyiblər. Aİ Komissiyası bu cür tövsiyələrin müddətini 2025-ci ilin yazına qədər uzatmağı təklif edir. 2023-cü ildə Avropada ümumi qaz istehlakı 87,7 milyard kubmetr təşkil edib, eyni zamanda, digər ölkələrdən 41,6 mlrd. kubmetr. Avropa ölkələri Rusiya qazından imtina etsə, ABŞ, Qətər və Avstraliya enerji resurslarının tədarükünə başlaya bilər. Belə vəziyyətdə olan Qərb ölkələri kəmər qazını deyil, sıxılmış maye qazı ala biləcək. Norveç Avropaya yeganə boru kəməri tədarükçüsü olaraq qalacaq, lakin onun ehtiyatları son həddədir.

Onlar Əlcəzairdən də qaz ala bilərlər, lakin onların məhdud resurs bazası var. Əsas diqqət isə Orta Dəhlizdə dominant rolunu oynayan Azərbaycana dikilib. Ölkəmizdən tədarükün yaradılması üçün isə yeni qaz kəməri çəkilməlidir. Avropa ölkələri 2040-cı ilə qədər tamamilə bərpa olunan enerjiyə keçməyi planlaşdırır. Mümkündür ki, avropalılar Rusiya qazını əvəz etsinlər, lakin onlar bunun üçün çox yaxşı pul ödəməli olacaqlar. Bu, əlbəttə, bahalı zövqdür. “EurAsia Daily” internet portalının məlumatına görə, 2024-cü il mayın ikinci yarısında “Türk axını”nın Avropa xətti üzrə tədarüklər nəzərdə tutulan tutumdan artıq rekord həddə çatıb. Macarıstanda, Bolqarıstanda və Rumıniyada istilik mövsümündən əvvəl anbarlara qazı aktiv şəkildə vururlar, Yunanıstanda isə “Qazprom”un yanacağına üstünlük verirlər.

Mayın 14-dən Türkiyə-Bolqarıstan sərhədində “Türk axını”nın Avropa xəttindən çıxışında orta gündəlik tədarük 50 milyon kubmetrə yüksəlib. Aİ ölkələrinin qaz ötürücü sistem operatorları (GTS) platformasına görə, bu, 2023-cü ilin avqustundan bəri yeni qaz kəməri rekordudur. Layihə gücündən 7 milyon kubmetr artıq tədarük edilir. Qazprom Rusiya qazını avropalı treyderlərdən alan Bolqarıstan da daxil olmaqla, demək olar ki, bütün Türk axını istehlakçılarına qaz tədarükünü artırıb. Belə ki, mayın ortalarından etibarən Macarıstan, Rumıniya, Serbiya və Yunanıstan idxalı artırıb.

EurAsia Daily-nin xəbərinə görə, bir neçə il ərzində sanksiyalar və əks-sanksiyalar səbəbindən “Qazprom” Avropaya ixracı 5 dəfə azaldıb. 24 fevral 2022-ci il tarixinə Aİ-yə daxil olan bütün təbii qazı 100 faiz götürsək, bu karbohidrogenin 23,3 faizi Rusiya, 22,7 faizi Norveç, 10,2 faizi Ukrayna, 8,9 faizi Belarusiyadır.

Siyasət qurulması

Birmənalı şəkildə qeyd etmək olar ki, Avropa İttifaqının müasir enerji strategiyası Avropa İqtisadi Birliyinin (AİB) Aİ-yə çevrilməsini nəzərdə tutan Maastrixt müqaviləsinin işlənib hazırlanmasına başlandığı andan formalaşmağa başlayıb. Bu, çoxtərəfli prosesdir. Geosiyasət, iqtisadiyyat, enerji, ekologiya və iqlimşünaslıq burada sıx şəkildə kəsişir. Təbii ki, davamlılıq, yeniləşmə hissi var idi. Davamlılıq enerji təhlükəsizliyinin vurğulanmasında və resurs bazasında neftin yüksək payının saxlanmasında özünü göstərirdi.

Şübhəsiz ki, Aİ-nin müasir enerji strategiyasına köklü təsir göstərən ən mühüm hadisə Kioto Protokolunun imzalanmasıdır. 2015-ci il Paris Sazişinin Kioto Protokolu ilə bir çox oxşar cəhətləri var. Avropa rəsmiləri bunu daim nəzərə alır, Sazişin məqsədlərinə uyğun olaraq qlobal enerji arxitekturasının formalaşmasında məqsədyönlü şəkildə iştirak edirlər. Hamıya məlumdur ki, 1997-ci il oktyabrın 2-də üzv dövlətlərin yüksək vəzifəli şəxsləri 1999-cu il mayın 1-də qüvvəyə minmiş Amsterdam Müqaviləsinə öz imzalarını atmışlar. Bu hadisəyə enerjinin bütövlükdə Aİ-nin vəziyyətinə təsiri prizmasından baxmaq lazımdır. Avropa Komissiyasının (AK) daxili enerji bazarının formalaşmasına yönəlmiş sonrakı addımları nədən ibarət idi? Burada üç istiqamət var: “Aİ-də istehlakçılar üçün qiymətlərin aşağı salınması, enerji sektorunda strateji müstəqilliyin təmin edilməsi və həmişə etibarlı sayılmayan bir və ya bir neçə təchizatçıdan asılılığın azaldılması”.

Təbii ki, ən çox dəyişiklik qaz təchizatının şaxələndirilməsi ilə bağlıdır. Ukrayna müharibəsinin başlaması ilə hər şey həm mayeləşdirilmiş təbii qaz, həm də boru kəməri qazının mövcud Rusiya tədarüklərini əvəz etmək potensialının qiymətləndirilməsinin düzgünlüyündən asılıdır. Frau Leyenin şöbəsi hər iki qazın əlavə həcmini ödəməkdə səxavətli idi. Bu gün Aİ-ni qazla təmin edən və ya bu cür tədarükü asanlaşdıran dövlətlərin (ABŞ, Kanada, Misir, İsrail, Cənubi Koreya, Yaponiya, Qətər, Norveç, Azərbaycan, Əlcəzair) təsirli siyahısını tərtib etmək olar. Yenə də yekun nəticələrə tələsməyə ehtiyac yoxdur. Avropa İttifaqı 2022-ci ildə Kremlin Ukraynada tammiqyaslı əməliyyatına başlayandan bəri Rusiya boru kəməri qazını sıxılmış qaz tədarükü ilə əvəz edə bilsə də, qlobal qaz bazarı hələ də belədir. Bu il İsrailin HƏMAS-la müharibəsinin eskalasiyası və İranla mümkün qarşıdurma qorxusu fonunda enerji bazarları qeyri-sabit olub, baxmayaraq ki, neft və qaz qiymətlərindəki artımlar bu günə qədər nisbətən səngiyib.

Təhlil olunan strategiyanın zəif tərəfi neft və neft məhsullarının kifayət qədər həcmdə təmin edilməsi üçün real ssenarinin olmamasıdır. Avropa rəsmiləri ilə Ərəb Şərqinin neftlə zəngin ölkələri arasında aparılan danışıqlardan indiyə qədər heç bir irəliləyiş əldə olunmayıb. Hər şey AB-yə üzv ölkələrin əksəriyyətinin 2030-cu ilə qədər kömürdən tamamilə imtina etməsinə doğru gedir. Eyni zamanda, bu, 2020-ci ilin iyununda qəbul edilmiş Aİ-nin Hidrogen Strategiyasının ilk onilliyini yekunlaşdıra biləcəyimiz ildir. Çox güman ki, ildə 10 milyon ton hidrogen idxalı reallığa çevriləcək. Biz Hidrogen Strategiyasının 30-cu ildönümünün əsas nəticəsini əminliklə proqnozlaşdıra bilərik. 2050-ci ilə qədər Aİ belə mərhələlərə çatacaq ki, yaşıl hidrogen 1 kq üçün 1,5 dollardan aşağı qiymətə istehsal olunacaq. Xüsusilə qeyd edirik ki, söhbət təbii qazla qiymət rəqabətinə tam uyğun olan səviyyədən gedir.

V.VƏLİYEV