Azərbaycanda içki və siqaret istehsalı azalıb ? - ARAŞDIRMA

Son dövrlərdə Azərbaycan statistikasına əsasən tütün və alkollu içkilər istehsalı azalma meyli göstərir, lakin bu bütün məhsullar üçün eyni tempdə deyil-bəzi qısa və orta müddətli göstəricilər fərqli nəticələr verə bilər.

Ən yeni rəsmi göstəricilər göstərir ki, ümumi tütün məhsullarının istehsalı əvvəlki illə müqayisədə azalıb. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə hesabat dövründə tütün məmulatlarının istehsalı 13,2 % azalıb və içki istehsalı da eyni dövrdə təxminən 1,6 % aşağı düşüb. Bu azalmalar ümumi sənaye istehsalı kontekstində qeydə alınıb.

Bu tendensiya yalnız illik yekun hesabla deyil, ilin əvvəlki dövrlərində də müşahidə olunub. Məsələn, 2025-ci ilin ilk aylarında tütün və siqaret istehsalı əvvəlki ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə kəskin azalma nümayiş etdirib-bəzi statistik mənbələr göstərir ki, istehsal həcmi 24,4 % aşağı düşüb və tütün istehsalı kütləvi olaraq yaklaşık 64 % azalaraq 301,7 ton səviyyəsinə düşüb.

İstehsal azalmalarının səbəbləri və kontekst

Bu azalmaların bir neçə real səbəbi ola bilər:

1. Tənzimləmə və vergilərin yüksəlməsi

Azərbaycanda 2026-cı il üçün hazırlanmış büdcə layihəsində alkollu içkilər və tütün məmulatları üzrə aktsiz dərəcələrinin artırılması nəzərdə tutulur. Məsələn, siqaret üçün aktsiz 1000 ədədə görə 45,5 manatdan 55 manatadək artırılır, spirtli içkilərin də aktsizi artırılır. Bu cür vergi siyasəti istehsalçı və istehlakçılar üçün əlavə maliyyə yükü yaradır ki, bu da daxili istehsalın azalmasına təkan verə bilər.

2. Ehtiyatlar və daşınmalar

Statistika göstərir ki, məhsul ehtiyatı müəyyən zamanlarda yüksək qalır, bu da istehsalın gecikməsi və ya azaldılması ilə bağlı qərarların nəticəsi ola bilər. Məsələn, 2025-ci ilin əvvəlində hazır siqaret ehtiyatları böyük həcmdə olub ki, bu da istehsal tempini yavaşladıb.

İstehsalın azalmasına baxmayaraq satış həcmi necədir?

İstehsal həcmi azalır, amma bu, mütləq istehlakın azaldığı demək deyil. Statistik məlumatlara görə, 2025-ci ilin ilk aylarında alış-veriş şəbəkəsində içki və siqaret məhsullarına 902,9 milyon manat xərclənib, bu da əvvəlki ilin eyni dövrü ilə nisbətən az da olsa artım göstərib.

Bu vəziyyət iki şeyi göstərə bilər:

Daxili istehsal düşsə də, bazarda satılan məhsullar idxal mənbəli ola bilər.

Tüketici tələbatı azalmaq yerinə hələ də yüksək olaraq qalır və istehlakçılar məhsulları bazardan alırlar.

Bu da istehsal və satış arasında bir ayrıseçkiliyin olduğunu göstərir.

İstehsal azalmalarının sağlamlıq və sosial kontekstdə izahı

İçki və siqaret istehsalının azalması ikitərəfli məna daşıya bilər:

Sağlamlıq yönümlü siyasət

Dövlət və tənzimləyici orqanlar spirtli içki və tütün məhsulları üçün aktsiz və vergi dərəcələrini artırdıqca, bu malların istehsalı və istehlakı azalma meyli göstərə bilər. Belə siyasətə bəzi ölkələrdə tütün çəkilməsinin qarşısını almaq və alkoqolizm risklərini azaltmaq məqsədi ilə daha sərt vergi tədbirləri də daxildir.

İstehsalçı davranışı və bazar dinamizmi

İstehsal azaldığı halda satış həcmi dəyişməyə bilər, çünki idxal məhsulları bazarda rol oynaya bilər. İstehsalçıların daxili bazarda tutduğu pay azalsa belə, ümumi satış miqdarı hələ də sabit qala və ya idxal hesabına əvəz oluna bilər.

İstehsal azalması istehlak mədəniyyətini dəyişirmi?

Rəsmi statistikada istehsalın azalması birbaşa olaraq cəmiyyətin içki və siqaretdən uzaqlaşdığı anlamına gəlmir. Sosial davranışlar göstərir ki, istehlak vərdişləri daha çox qiymət, əlçatanlıq və sosial mühitlə formalaşır. İstehsal həcminin düşməsi fonunda satışın yüksək qalması onu göstərir ki, bazarda tələbat hələ də mövcuddur, sadəcə bu tələbatın təmin olunma mənbəyi dəyişir. Daxili istehsal azalarkən idxal məhsullarının payının artması ehtimalı yüksəlir ki, bu da milli istehsal üçün əlavə risk yaradır.

Qiymət artımı davranışa real təsir göstərirmi?

Vergi və aktsizlərin artırılması nəticəsində siqaret və spirtli içkilərin qiymətində yüksəliş müşahidə olunur. İqtisadi araşdırmalar göstərir ki, bu cür məhsullara olan tələbat qiymət artımına qarşı elastik deyil, yəni qısa müddətdə istehlak kəskin azalmaq əvəzinə, daha çox alternativ yollar axtarılır. Bu alternativlərə ucuz brendlərə keçid, qeyri-rəsmi satış kanalları və ya idxal məhsullarının seçilməsi daxildir. Bu vəziyyət istehsalın azalmasının sağlam həyat tərzinə keçidlə tam üst-üstə düşmədiyini göstərir.

Gənclər arasında siqaret və alkoqola münasibət dəyişirmi?

Son illər gənclər arasında elektron siqaretlər, qəlyan və aşağı spirt tərkibli içkilərə maraq artmaqdadır. Bu tendensiya klassik siqaret və güclü spirtli içkilərin istehsalının azalmasına dolayı təsir göstərə bilər. Lakin bu dəyişiklik sağlamlıq baxımından müsbət dönüş kimi qiymətləndirilməməlidir, çünki alternativ məhsullar da ciddi risklər daşıyır. Statistik istehsal azalması gənclərin zərərli vərdişlərdən uzaqlaşması ilə deyil, məhsul növlərinin dəyişməsi ilə əlaqəli ola bilər.

Qeyri-rəsmi bazar riski və nəzarət problemi

İstehsalın və rəsmi satışın azalması fonunda qeyri-qanuni istehsal və qaçaqmalçılıq riski arta bilər. Xüsusilə yüksək aktsizli məhsullarda bu risk daha qabarıq olur. Qeyri-rəsmi məhsulların artması isə həm dövlət büdcəsinə zərər vurur, həm də istehlakçı sağlamlığı üçün əlavə təhlükə yaradır. Bu baxımdan istehsal azalmasının müsbət nəticə verməsi üçün paralel olaraq nəzarət mexanizmlərinin gücləndirilməsi vacibdir.

Sağlamlıq siyasəti baxımından istehsal azalması necə qiymətləndirilməlidir?

İçki və siqaret istehsalının azalması kağız üzərində ictimai sağlamlıq üçün müsbət göstərici kimi görünə bilər. Lakin real təsir yalnız istehlakın da azalması ilə mümkün olur. Əgər istehsal azalır, amma istehlak idxal və ya qeyri-rəsmi yollarla davam edirsə, bu siyasət gözlənilən nəticəni vermir. Buna görə də istehsal statistikası ilə yanaşı, əhali arasında istifadə tezliyi və sağlamlıq göstəriciləri də paralel şəkildə təhlil olunmalıdır.

Uzunmüddətli perspektiv: azalma davamlıdırmı?

Mövcud göstəricilər istehsalda dalğalanma olduğunu göstərir, lakin bunun davamlı trend olub-olmadığını söyləmək üçün uzunmüddətli müşahidələr lazımdır. Əgər vergi siyasəti, maarifləndirmə proqramları və alternativ sağlam həyat təşviqi paralel aparılarsa, istehsal azalması real davranış dəyişikliyinə çevrilə bilər. Əks halda bu azalma yalnız statistik göstərici olaraq qalacaq.

Nəticə...

Hazırda rəsmi göstəricilər Azərbaycanda tütün və siqaret istehsalının azaldığını, həmçinin içki istehsalının da azaldığını göstərir. Bu azalma illik istehsal statistikasında nəzərə çarpır və hökumətin vergi və tənzimləyici siyasətləri ilə də bağlı ola bilər.

Eyni zamanda istehsalın azalmasına baxmayaraq bazarda satış səviyyəsi hələ də yüksəkdir ki, bu da istehsal və istehlak arasındakı dinamik fərqləri göstərir.