İranda seçkilər, yaxud "əlverişsiz" namizədin qələbəsi - RAKURS

İranda növbədənkənar prezident seçkilərinə getmək məcburiyyətində qaldı və iyunun 28-də vətəndaşlarını sandıq başına dəvət etdi. Sçki məntəqələri yerli vaxtla saat 8:00-da açıldı. Seçkilər prezident İbrahim Rəisinin ölümündən sonra erkən keçirilir. Mayın 19-da göyərtəsində prezidentin olduğu helikopter İranın Tavil kəndi yaxınlığında qəzaya uğrayıb. Ölənlər arasında İranın xarici işlər naziri Hüseyn Əmir-Abdollahian da var idi. Prezidentliyə 4 namizəd - keçmiş deputat Məsud Pezeşkian, ölkənin Daxili İşlər Nazirliyinin keçmiş rəhbəri və keçmiş ədliyyə naziri Mustafa Pourməhəmmədi, Təhlükəsizlik Şurasının üzvü Səid Cəlili və parlamentin spikeri Məhəmməd Baqir Qalibaf mübarizə aparacaq. Agentlik qeyd edir ki, 61 milyona yaxın seçici 14-cü çağırış prezident seçkilərində səs vermək hüququna malikdir.

İranın Mellat, ISPA və Shenaakh analitik mərkəzlərinin keçirdiyi rəy sorğularının son nəticələrinə görə, hazırda Məsud Pezeşkian liderlik edir. Ondan sonra bir qədər geriləmə ilə ikinci və üçüncü yerlərdə Cəlili xanım və Qalibaf qərarlaşıb. 18 yaşdan yuxarı bütün vətəndaşlar, yəni ölkənin 85 milyon vətəndaşından təxminən 61 milyonu səs verə bilər. Onlar üçün 48 mindən çox seçki məntəqəsi açıqdır ki, onların yarısı şəhərlərdə, digəri isə kənd yerlərində yerləşir. İrandan kənarda 350-yə yaxın sayt açıqdır. Səsvermə on saat davam edəcək.

Seçki ərəfəsində iki namizəd yarışı tərk edib. Belə ki, iyunun 27-də Tehran meri Əlirza Zəkani seçkilərdə iştirakdan imtina etdiyini açıqlayıb. O, həmçinin ona səs verməyi planlaşdıranları Məhəmməd Bağer Qalibaf və ya Səid Cəlili ətrafında toplaşmağa çağırıb. Rəisinin vitse-prezidentlərindən biri olmuş Əmir Hüseyn Qazizadə Haşimi iyunun 26-da prezidentlik yarışından çəkildiyini elan edib. O, İbrahim Rəisinin siyasətini davam etdirməyə çağırıb.

Dörd siyasətçinin qoşulduğu kürsü yarışında namizədlərdən yalnız biri islahatçı düşərgəni təmsil edir. Bu, keçmiş səhiyyə naziri Məsud Pezeşkiyandır. İctimai rəy sorğularına görə, hələ də populyarlıq baxımından bu namizəd mühafizəkarların rəqibidir. Bununla belə, eyni araşdırmalar qərarsız seçicilərin böyük bir hissəsinin olduğunu göstərir. Ekspertlərin fikrincə, Pezeşkiyan çətin ki, ali lider Əli Xamneyi üçün əlverişli olsun və onun ön sıralara yüksəlməsi siyasi texnologiya manipulyasiyalarının nəticəsi ola bilər.

Seçkilərin başlamasına az qalmış, yarışda iştirak etmək hüququ əldə edilmiş və namizədliyini geri götürmüş iki siyasətçinin - Tehran meri Əlirza Zəkani və vitse-prezident Əmir Hüseyn Qazizadə Haşiminin imtina üçün əsas motivlərdən biri mühafizəkar düşərgənin konsolidasiya edilməsi və mayın 19-da təyyarə qəzasında həlak olan prezident İbrahim Rəisinin “kursunu davam etdirmək” zərurəti olduğu deyilir. Belə ki, prezidentliyə namizədlər arasında parlamentin sədri Məhəmməd Bağır Qalibaf, Ali Rəhbərin İran Təhlükəsizlik Şurasındakı nümayəndəsi Səid Cəlili, Daxili İşlər və Ədliyyə nazirliklərinin keçmiş rəhbəri Mustafa Mustafa da var. Məsud Pezeşkiyan islahatçı düşərgəni təmsil edən yeganə siyasətçidir.

Rəy sorğuları Pezeşkiyanın prezident olacağını proqnozlaşdırır. İran Parlamenti Araşdırma Mərkəzinin Mellat İnstitutunun məlumatına görə, respondentlərin 23,5 faizi keçmiş səhiyyə naziri, 16,9 faizi Qalibaf, 16,3 faizi Cəliliyə üstünlük verəcək. Eyni zamanda, Mellat sorğusu iranlıların 45,7%-nin seçkilərdə mütləq səs verəcəyini göstərib. Eyni zamanda, İran Tələbələri Sorğu Agentliyinin (ISPA) sosioloji agentliyinin sorğusuna əsasən, seçicilərin 24,4%-i Pezeşkiyana, 24%-i Cəliliyə, 14,7%-i Qalibafa səs verəcək. Ümumilikdə ISPA 4 min iranlı ilə müsahibə apara bilib. Onlardan yalnız 43,9%-i seçkiyə getməyə hazır olduğunu bildirib.

İranlı seçicilərin laqeydliyi son illərdə seçkilərin mühüm xüsusiyyəti olub. Beləliklə, ən son sorğular qərarsız insanların böyük bir faizini ortaya qoyur. Məsələn, İran Tələbə Sorğu Agentliyinin araşdırması göstərib ki, iranlıların 30,6%-i hələ də hansı namizədə səs vermək niyyətində olduğuna qərar verə bilməyib. Öz növbəsində, Parlament Araşdırmaları Mərkəzinin iyunun 26-da keçirdiyi sorğu göstərib ki, respondentlərin 28,5%-i öz seçimləri ilə bağlı qərarsızdır. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, seçim etməmiş vətəndaşların böyük faizi olduğuna görə yarışın nəticəsini proqnozlaşdırmaq çətin olacaq. Üstəlik, ölkənin ali rəhbərliyinin kimə üstünlük verdiyini söyləmək çətindir.

Hakimiyyəti ən çox narahat edən məsələlərdən biri də seçici fəallığı ola bilər. Xamneyi bu yaxınlarda deyib: “Güclü İranda maraqlı olan hər kəs seçkilərdə iştirak etməlidir. İranın gücü raket kompleksinə malik olmasında deyil, vətəndaşlarının seçki prosesində fəal iştirakındadır”. Rəhbərin sözlərinə görə, seçki prosesinə maraq “düşməni məğlub etməyin yollarından biridir”. Qarşıdan gələn seçkilər, Xamneyinin qeyd etdiyi kimi, “bütün skeptikləri susdurmalı” olan “iranlılar üçün bir sınaq” olacaq. Ayrı-ayrılıqda, Ali Rəhbər gələcək prezidentin diplomatik cəhətdən çevik olması ilə bağlı istənilən söhbəti rədd edərək, İran siyasətçilərinin ABŞ-la danışıqlara hazır olmasını “ciddi yanlış təsəvvür” adlandırıb.

Rusiya Beynəlxalq Əlaqələr Şurasının eksperti Nikita Smaqin söhbətində Pezeşkiyanın qalib gələ biləcəyinə şübhə ilə yanaşıb. "Yenə də bu, tamamilə tanınmaz rəqəmdir" deyən analitik qeyd edib ki, namizədin nazirlik təcrübəsi onun populyarlığına çətin ki, əlavə olunub. – Pezeşkiyan bu gün islahat düşərgəsi ilə o qədər də əlaqəli deyil, çünki o, parlamentdə oturan şəxsdir və parlamentdə mühafizəkarlar üstünlük təşkil edir. İctimai rəy sorğularına gəlincə, mənə elə gəlir ki, bu, bir növ manipulyasiya ola bilər. Bununla belə, bunu dəqiq söyləmək mümkün deyil: bu gün İranın sosioloji tədqiqatları ilə bağlı vəziyyət elədir ki, onlara nə qədər etibar edə biləcəyiniz tam aydın deyil”.

İranın ali rəhbərliyinin indi islahatçı prezidentə qətiyyən ehtiyacı yoxdur. Hakimiyyət az-çox proqnozlaşdırıla bilən və ali liderin gözlənilən hakimiyyət keçidinin baş verə biləcəyi adamı seçməyə yönəlib. Yəni, mümkün qədər proqnozlaşdırıla bilən və sistem üçün minimum risklə baş verməlidir. Bir növ mühafizəkar olsa daha yaxşı olar, yanaşmasıdır. Mütləq favorit Qalibafdır. Üstəlik, iki namizəd artıq mühafizəkarların lehinə geri çəkilib.

Seçkilərdə qeyri-adi heç nə baş verməsə, Pezeşkiyan çətin ki, real dəstək ala bilsin. Hər şeyin hakimiyyətin hansı taktikadan istifadə edəcəyindən çox asılı olmasına baxmayaraq, əhalinin seçkilərə qarşı indiki laqeydliyini nəzərə alaraq, nəyəsə toxunmaq lazım gələcək - ən azı seçici fəallığı və bəlkə də bəzi yerlərdə nəticə. Deməli, burada hansısa siyasi texnologiyalar da mümkündür.

İranın Ali Rəhbəri Seyid Əli Xamenei prezident seçkilərində səs verib.

V.VƏLİYEV

P.S. Prezident seçkisində əsas mübarizə konservatorlar və reformistlər arasında gedir. Konservatorların əsas namizədi Məhəmməd Baqer Qalibaf sayılır. Reformistləri isə seçkidə azərbaycanlı Məsud Pezişkiyan təmsil edir. Pezişkiyan artıq seçiləcəyi təqdirdə İranın Qərblə münasibətlərini düzələcəyini açıqlayıb. Lakin etniklər özəlliklə azərbaycanlılarla bağlı Pezeşkiyan mövqe açıqlamayıb.