Ermənistan seytnotda - RAKURS

Azərbaycan və Ermənistan rəhbərlərinin növbəti Moskva görüşü vəziyyəti sülhə doğru nə qədər dəyişəcək?

Moskvada Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan arasında danışıqların növbəti raundu keçirilib. Mövzu eynidir - dövlətlərarası münasibətlərin və imzalanacaq sülh müqaviləsinin müzakirəsi. Nikol Paşinyan bu yaxınlarda Qarabağda yaşayan ermənilərin hüquqları və təhlükəsizliyi təmin olunarsa, Qarabağı Azərbaycanın bir hissəsi kimi tanımağa hazır olduğunu bəyan edib. İlham Əliyev isə belə bir bəyanatla cavab verib: sülh müqaviləsinin imzalanması qaçılmazdır.

Rusiya Federasiyası Prezidentinin mətbuat katibi Dmitri Peskov Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin görüşünü şərh edərkən bildirib ki, Kreml konkret nəticəyə ümid edir. Bu gözləntilər həm İrəvanda, həm də Bakıda həddən artıq böyük hesab edilir və vurğulanır ki, Moskva Ukrayna ilə münaqişəyə qapılıb, Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin nizamlanması prosesində təşəbbüsü itirib və indi onu tam geri qaytarmasa da, qismən qaytarmağa çalışır. İyunun 1-də Kişinyovda gözlənilən görüşünün çoxdan bəlli olmasına baxmayaraq, Əliyevlə Paşinyanın Moskvada görüşməyə razılığı Rusiyanı qıcıqlandırmaq istəməməsi ilə əlaqələndirilir. Nəhayət, bütün bu 30 ildən artıq müddətdə Qarabağ münaqişəsində Brüssel və hətta Vaşinqton yox, ilk növbədə Moskva iştirak edirdi.

Moskva görüşünə tərəflər necə yanaşırlar?

Ermənistanın mövqeyi qalmaqallı mətbuat konfransında Nikol Paşinyan tərəfindən formalaşdırılıb. Belə ki, İrəvan xəritələrə əsasən, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü Qarabağ bölgəsində yaşayan ermənilərin təhlükəsizliyinə zəmanət vermək şərti ilə, Azərbaycan isə Ermənistanın ərazi bütövlüyünü Sovet dövründə müəyyən edilmiş sərhədlər çərçivəsində qarşılıqlı olaraq tanıyır. Paşinyan bəyan edib ki, dövlətlərarası sərhədlər 1975-ci ildə SSRİ Baş Qərargahındakı xəritələrə əsasən müəyyənləşəcək. Bundan sonra isə sərhəddəki qoşunların aynalı şəkildə çıxarılması baş verəcək.

Prezident İlham Əliyev bir daha bəyan edib ki, o, Ermənistanla beş prinsip əsasında sülh müqaviləsinin imzalanmasının tərəfdarıdır ki, bunlardan da ən mühümü suverenlik və ərazi bütövlüyünün qarşılıqlı tanınmasıdır. O xatırladıb ki, məhz Bakı üç Cənubi Qafqaz dövlətinin bir platformada birləşdirilməsi və Cənubi Qafqazın inteqrasiya modelinin yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış edib.

Moskva görüşü ərəfəsində ABŞ Konqresinin Nümayəndələr Palatasının Xarici Əlaqələr Komitəsi Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh müqaviləsi üzrə işlərlə bağlı dinləmələr keçirib. Dövlət katibinin Avropa və Avrasiya məsələləri üzrə köməkçisinin birinci müavini Derek Hoqan bildirib ki, Ermənistan və Azərbaycan xarici işlər nazirlərinin görüşlərinin yekunlarına əsasən ABŞ dövlət katibi Entoni Blinkenin vasitəçiliyi ilə müəyyən irəliləyişlər qeydə alınıb. O bildirib ki, ən çətin məsələlərin - qoşunların sərhəd bölgəsindən qarşılıqlı çıxarılması, mübahisələrin həlli mexanizmi, Qarabağdakı etnik ermənilərin hüquqları və təhlükəsizliyi məsələləri, Laçın “dəhlizi” problemi üzərində iş gedir. “Biz fikir ayrılıqlarını aradan qaldırmağa imkan verən bir sıra təkliflər irəli sürmüşük. Tərəflər onları nəzərə aldılar", deyə Hoqan qeyd edib.

Derek Hoqan Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin nizamlanması prosesinin indiki vəziyyətindən danışaraq qeyd edib ki, Paşinyanla Əliyev arasında növbəti görüş iyunun 1-də Kişinyovda, daha bir görüşün Brüsseldə və payızda, ola bilsin ki, Qranadada keçirilməsi planlaşdırılır. Bu siyahıda mayın 25-də Moskva nəzərdə tutulan görüşün olmaması açıq-aşkar diqqət cəlb edir. Görünür, Ermənistan-Azərbaycan nizamlanmasında iştirak edən bütün tərəflər dialoqun uğuruna hədsiz qısqanclıqla yanaşır və sülh müqaviləsinin “öz ərazilərində” imzalanmasını arzulayırlar.

Görüşdən əvvəl görüş

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Moskvada Ali Avrasiya İqtisadi Şurasının iclası zamanı iki ölkə arasında ərazi mübahisəsinin həllini elan ediblər. Hər iki ölkənin rəhbəri sərhədlərin qarşılıqlı tanınması ilə bağlı sazişlərin mövcudluğu barədə məlumat veriblər. İlham Əliyev görüş zamanı bildirib ki, “Azərbaycan və Ermənistan arasında münasibətlərin ərazi bütövlüyünün qarşılıqlı tanınması əsasında normallaşması üçün ciddi ilkin şərtlər var”.

Cavabında isə Paşinyan Ermənistanın regionda bütün nəqliyyat və iqtisadi əlaqələri və Ermənistan ərazisindən keçən kommunikasiyaları blokdan çıxarmağa hazır olduğunu təsdiqləyib.

Rusiya Federasiyasının Prezidenti Vladimir Putin bu fikirləri şərh edərək bildirib ki: “Prezident Əliyevin çıxışından eşitdiyimə görə, o, sərhədlərin tanınması ilə bağlı şərait yaradıldığını bildirib. Hesab edir ki, Ermənistanla Azərbaycan arasında müvafiq razılaşmalar əldə oluna bilər, o cümlədən nəqliyyat kommunikasiyaları üzrə. Çox məmnuniyyətlə qeyd etmək istəyirəm ki, Ermənistanın baş naziri də Ermənistanın bununla bağlı düşündüyünü, bunun mümkün olduğunu hesab etdiyini bildirib”.

Cənab Əliyev Ermənistanın guya Azərbaycanın bu ölkəyə qarşı ərazi iddialarının olması ilə bağlı fikirlərini rədd edib. “Qeyd etmək istəyirəm ki, bizim belə bir iddiamız yoxdur. Mənim sözlərimdə ərazi iddialarını görmək üçün çox cəhd etməli və ya çox şiddətli təxəyyül sahibi olasan. “Dəhliz” adı kiminsə ərazisinə təcavüz deyil”, - deyə Azərbaycan prezidenti əlavə edib. O, “sülh sazişinin əldə olunması üçün imkanlar gördüyünü, daha çox Ermənistanın Qarabağı Azərbaycanın bir hissəsi kimi rəsmən tanıdığını nəzərə aldığını” bir daha təsdiqləyib.

Bundan sonra Paşinyan yenidən Azərbaycanı Laçın dəhlizinin qarşısını almaqda ittiham edib. “Digər tərəfdən, təsdiq etmək istəyirəm ki, Ermənistan və Azərbaycan bir-birinin ərazi bütövlüyünün qarşılıqlı tanınması ilə bağlı razılığa gəliblər və bu əsasda biz münasibətlərimizin həllində yaxşı irəliləyiş əldə edirik”, - Ermənistanın baş naziri əlavə edib.

Şuranın iclasını açan Rusiya prezidenti Vladimir Putin deyib ki, bu gün cənab Paşinyan və Əliyevlə planlaşdırılan görüşdə “biz həm Azərbaycanın, həm də Ermənistanın iqtisadi inkişaf maraqları sferasında nəyin aydın olduğu barədə razılığa gələ biləcəyik”.

Rusiya prezidenti Vladimir Putin hesab edib ki, Ermənistan və Azərbaycan tərəfindən bir-birinin ərazi bütövlüyünün qarşılıqlı tanınması haqqında saziş ölkələr arasında münasibətlərin normallaşması istiqamətində mühüm addım olub: “Daha önəmlisi, həm Azərbaycan Prezidentinin, həm də Ermənistanın baş nazirinin indicə dedikləridir ki, fundamental məsələdə, ərazi bütövlüyü məsələsində prinsipial razılaşma var”.

Rusiya prezidentinin sözlərinə görə, Bakı ilə İrəvan arasında əldə olunan razılaşmalar sonrakı ikinci dərəcəli sazişlər üçün əsasdır. Putin qeyd edib ki, üçtərəfli formatda Rusiya, Ermənistan və Azərbaycan liderlərinin detalları müzakirə etməyə vaxtı olacaq.

Rusiya mətbuatının yazdığı kimi, Ermənistan və Azərbaycan bir-birinin ərazi bütövlüyünün qarşılıqlı tanınması barədə razılığa gəliblər. Bunu Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan deyib. Öz növbəsində Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev İrəvana qarşı ərazi iddialarının olmadığını açıqlayıb. Qeyd edildiyi kimi, Ermənistanın Qarabağı Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi tanımasını nəzərə alaraq, ölkələrin sülh sazişi əldə etmək imkanı var.

Moskvada Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya liderlərinin üçtərəfli sammitində danışıqların asan olmayacağı bəri başdan bəllidir. Ölkəsinin KTMT-dən çıxmasına icazə verən Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın son açıqlama və bəyanatları bəzi dairələrin xoşuna getməyib. Baş nazir Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin nümayəndəsi Mariya Zaxarovanın belə bir qərarın riskləri barədə xəbərdarlığına sərt cavab verib. Onsuz da çətin olan görüşdən əvvəl ətrafa yayılan emosiyalar münaqişə fonu yaradır.

Mayın birinci yarısında əvvəlcə Vaşinqtonda, sonra isə Brüsseldə xarici işlər nazirləri, daha sonra Azərbaycan və Ermənistan liderləri danışıqlar apardıqdan sonra danışıqlar prosesinə qoşulmaq növbəsi Moskvaya çatıb. Mayın 19-da Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrov azərbaycanlı və erməni həmkarları Ceyhun Bayramov və Ararat Mirzoyan ilə görüşüb. Diplomatlar Bakı ilə İrəvan arasında sülh müqaviləsini və Qarabağ məsələsinin həllini müzakirə ediblər.

Mayın 23-də Rusiya paytaxtında Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya Federasiyası baş nazirlərinin müavinləri Şahin Mustafayev, Mher Qriqoryan və Aleksey Overçukun rəhbərlik etdiyi üçtərəfli işçi qrupunun görüşü keçirilib. Onlar regionda iqtisadi və nəqliyyat əlaqələrinin açılması prosesini yerindən tərpətmək üçün daha bir cəhd göstəriblər. Bakı üçün öz eksklavı olan Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə güclü logistik əlaqə yaratmaqla “ölkəni birləşdirmək” prinsipial olaraq vacibdir.

Moskva danışıqlarının yekun akkordu Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya liderləri İlham Əliyev, Nikol Paşinyan və Vladimir Putinin iştirakı ilə üçtərəfli sammit olmalıdır. Sammitin nəticəsi olaraq - hər halda, Moskvanın ümid etdiyi budur - ən azı iki sənəd qəbul etməlidirlər. Onların koordinasiyası mayın 24-də bütün gün davam edib. Biri baş nazirin müavinləri tərəfindən hazırlanıb - nəqliyyat kommunikasiyalarının blokdan çıxarılması haqqında. Digəri - cənab Əliyev, Paşinyan və Putinin beşinci birgə bəyanatı üç ölkənin xarici işlər nazirlikləri tərəfindən cilalanıb.

2020-ci ilin payızında ikinci Qarabağ müharibəsi başa çatdıqdan sonra Rusiya tərəfinin vasitəçilik fəaliyyətini rəsmiləşdirən sənədlərin qəbulu Moskvaya görülən işlərin konkret nəticələri barədə danışmağa və onun Cənubi Qafqazdakı rolunu vurğulamağa imkan verir.

2021-ci ilin noyabrında və 2022-ci ilin oktyabrında qəbul edilmiş son iki üçtərəfli bəyanatda “Rusiya sülhməramlı kontingentinin regionda vəziyyətin sabitləşdirilməsinə və təhlükəsizliyin təmin edilməsinə töhfəsi” vurğulanır. Düzdür, vəziyyət onu göstərir ki, Qarabağda Rusiya sülhməramlılarının oraya yerləşdirilməsinə baxmayaraq, təxribatlar davam edir.

Tərəflərin sənədləri razılaşdıra bilib-bilməməsindən asılı olmayaraq, sammitin fonu heç də ürəkaçan deyil. Bazar ertəsi Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Qarabağı Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi tanımağa hazır olduğunu bildirdikdən sonra – söhbət onun həmin hissəsindən, o cümlədən Bakının nəzarətindən tamamilə kənarda olan Xankəndidən gedir – ona qarşı hücumlar artıb. “Ermənistan” müxalifət blokunun fraksiyasının üzvü, deputat Andranik Tevanyan bildirib ki, “Paşinyan belə bir bəyanatla özünü Ermənistanın dövlətçiliyi və konstitusiyasından kənarda qoyub. O, Qarabağı təslim edir və Ermənistanın gələcəyini sual altına qoyur. Bu sözlərdən sonra o, legitimliyini itirib”.

Separatçılar isə Paşinyana “qanuna əməl etməyin vacibliyi”ni qeyd ediblər. Bunu baş separatçı Arayik Arutyunyan deyib. Arutyunyan absurd fikirlərini davam etdirərək bildirib ki, guya “Qarabağ Azərbaycanın tərkibində olmayıb”. Lakin bu bəyanatlar heç nəyi dəyişmir. Azərbaycan məsələni sona çatdırmaq və bu gün mövcud olmayan kiçik əraziyə nəzarəti bərpa etmək əzmindədir. Bu məqsədlə artıq Laçın rayonu ərazisindəki Ermənistan-Azərbaycan sərhədində nəzarət-buraxılış məntəqəsi quraşdırıb. İrəvan Bakının təzyiqlərinə qarşı durmaq iqtidarında deyil və Qərb dövlətlərinin Azərbaycanın hərəkətlərini tənqid edən və Ermənistana dəstək verən bəyanatları Azərbaycan tərəfinin öz məqsədinə çatmaq əzminə heç bir şəkildə təsir göstərmir.

Sammit öncəsi atmosfer təkcə Ermənistandaxili kontekstlə məhdudlaşmır. Mayın 22-də Nikol Paşinyan İrəvanda keçirdiyi mətbuat konfransında Ermənistanın Rusiyanın nəzarəti altında olan hərbi-siyasi blok olan Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatında (KTMT) üzvlüyünün dayandırılmasına və ya ləğvinə icazə verib. Onun sözlərinə görə, bu, “KTMT-nin Ermənistandan çıxdığı” halda baş verəcək. “Yəni, bu halda heç bir şey verməyən de-yure iştirakçı statusu bizə yalnız təhlükəsizlik gündəmini başqa ölkələrlə müzakirə etməyə mane olacaq. Sizcə, Ermənistan başqa ölkələrdən silah əldə etmək sahəsində başqa təkliflər almayıb? Əlbəttə, mən etdim, lakin bu imkanlara əngəllər əsasən Ermənistanın KTMT-yə üzvlüyü ilə bağlı olub”, - baş nazir qeyd edib.

Moskva bu sözlərə mayın 24-də reaksiya verib. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarova həftəlik brifinqdə KTMT-nin fəaliyyətini “yüksək dərəcədə effektiv və bu baxımdan sübut olunmuş” adlandırıb, həmçinin Paşinyanın bəyanatını şərh edib. “Mən texniki baxımdan hər şeyin orada necə göründüyünü başa düşmürəm və biz bu barədə dəfələrlə danışmışıq. Əgər bu, Ermənistanın KTMT-dən çıxması ilə bağlı lobbiçilik etmək üçün bir ifadədirsə, o zaman mənə elə gəlir ki, biz hələ də sözləri manipulyasiya etməyin bütün təhlükəsini başa düşməliyik. KTMT Ermənistanı necə tərk edə bilər. Nəyin risk altında olduğu o qədər də aydın deyil”, - xanım Zaxarova bildirib.

İrəvan Mətbuat Klubunun sədri, analitik Boris Navasardyan Moskvada üç ölkənin liderləri səviyyəsində danışıqların məntiqinin Qərb məkanlarında - Vaşinqton və Brüsseldə müzakirə olunan ssenaridən çox da fərqlənməyəcəyini deyib. “Lakin Rusiya tərəfi müəyyən nüanslar təqdim etməyə çalışacaq. Hər şeydən əvvəl, onlar kommunikasiyaların açılması və Rusiya sülhməramlılarının statusu və Dağlıq Qarabağda qaldıqları müddətlə, hətta başqa statusda, bəlkə də o qədər də olmasa da, onların ehtiyacı daha çox olması ilə bağlı olacaq”, o deyib. Qeyd edib ki, Rusiya “Ermənistan Qarabağı Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi tanımağa hazır olduğundan” onun maraqlarının nəzərə alınmasına çalışacaq.

V.VƏLİYEV