III Dünya Müharibəsi: ssenarilər və nəticələr - RAKURS

“III Dünya Müharibəsi” anlayışı — qlobal miqyaslı silahlı toqquşma, bir neçə böyük qüvvələrin (supergüclərin) iştirakı ilə — uzun zamandır beynəlxalq siyasətin düşüncələrində var. Bu, qorxu, ehtiyatlılıq və diplomatik səbəblərlə bağlıdır. Bəşəriyyət II Dünya Müharibəsindən sonra nüvə silahlarının yayılması, beynəlxalq təşkilatların yaranması, müharibələrin məhdudlaşdırılması üzərində qurulmuş strukturlar — hamısı böyük münaqişələrin qarşısını almağa yönəlib. Lakin son illərdə beynəlxalq münasibətlərdə gərginliyin artması, regional münaqişələrin sayının yüksəlməsi, geosiyasi bloklaşmalar, nüvə silahı məsələlərinin yenidən gündəmə gəlməsi “III Dünya Müharibəsi” riskini yeniden düşünməyə vadar edir.

Niyə “III Dünya Müharibəsi” ola bilər?

İlk versiya geosiyasi rəqabət, bloklaşmadır. Böyük dövlətlər - ABŞ, Çin, Rusiya kimi, bir-birilərinin təsir zonalarına nüfuz etmək, strateji üstünlük qazanmaq istəyirlər. Məsələn, Çin–ABŞ münasibətlərində Tayvan, Cənub Çin Dənizi kimi məsələlər, Rusiya–Qərb arasında Ukrayna münaqişəsi, İranın nüvə proqramı və Orta Şərqdəki rolları kimi mövzular bu rəqabətin nümunələridir.

İkinci versiya Regional münaqişələrin böyüməsi və müdaxilələrdir. Kiçik və orta ölçülü münaqişələr, proxy (vasitəçi) müharibələr, ya da qarşıdurmalar qlobal qüvvələrin maraqlarını cəlb etdikcə, onların genişlənmə ehtimalı artır. Məsələn, Ukrayna münaqişəsi yalnız bölgə üçün deyil, NATO və Rusiyanın münasibətlərində ciddi təsir göstərir.

Üçüncü versiya sənaye və texnoloji silahlanma, nüvə gücüdür. Nüvə silahları hələ də ən güclü sülh qoruyucularından biri kimi qiymətləndirilir — “nüvə çəkisi” (nuclear deterrence). Lakin nüvə silahlarının yayılması və bəzi ölkələrin bu mövzuda qaydasız davranışları, kiber və kosmik silahların inkişafı, avtonom silah sistemləri, süni intellekt kimi texnologiyaların fəaliyyəti müdavimi yanlış anlaşmalara, silahlı toqquşmalara səbəb ola bilər.

Dördüncü versiyaya resurs çatışmazlığı və iqlim dəyişikliyidir. Su, ərzaq, enerji kimi əsas resurslara olan tələbat artdıqca, iqlim dəyişikliyi ilə əlaqəli çətinliklər (quraqlıqlar, daşqınlar, əkinçilik üçün əlverişsiz şərait) bölgələrdə humanitar böhranın yaranmasına səbəb olur. Bu, miqrasiya, sərhəd münaqişələri kimi məsələləri qızışdıra bilər.

Digər versiyalardan biri Suriya və Orta Şərq kimi qeyri-sabit regionlarda baş verən hadisələrdir. Bu cür regionlarda dövlət strukturlarının zəifliyi, etnik və dini ayrı-seçkiliklər, terrorizmin mövcudluğu, sərhəd çəkişmələri münaqişələrin regional müstəvidən çıxaraq qlobal gücləri cəlb etmə riskini artırır. Diplomatik səhvlər, kommunikasiya uğursuzluqları da versiyalar sırasındadır. Silahlı eskalasiya riski olan hadisələrdə yanlış hesablama, provokasiyalar, dezinformasiya kimi amillər münaqişələrin kontrolsuz böyüməsinə gətirib çıxara bilər. İttifaq sistemləri və təhlükəsizlik zəmanətlərinin böhranı, məsələn, NATO-nun genişlənməsi, müdafiə xərclərinin artması kimi faktorlar - müttəfiqlərin bir-birinə “təhlükə zəmanəti” vermələri prosesində ziddiyyət yarada bilər. Eyni zamanda, bəzi ölkələr öz müdafiə strategiyalarını yalnız müttəfiqə güvənərək formalaşdırırsa, bu da sürprizlərə səbəb ola bilər.

Mövcud reallıqlar

Hazırda çoxsaylı regional münaqişələr var (Ukrayna, Orta Şərq, müxtəlif sərhəd çəkişmələri), amma dünya dövlətlərinin əksəriyyəti birbaşa qarşıdurmaya girməyib. Diplomatik vasitələrlə, sanksiyalarla, iqtisadi və siyasi təzyiqlərlə vəziyyət idarə olunur. Bir çox ekspert “III Dünya Müharibəsi”nin baş vermə ehtimalını sıfıra endirmək mümkün olmadığına da işarə edir. Çünki müharibənin gətirə biləcəyi dağıdıcı nəticələr - nüvə silahı, infrastrukturun məhv olması, insan itkisi dövlətlər üçün yüksək riskdir. Nüvə silahları hamının itirə biləcəyi bir münaqişə qorxusunu artırır. Bu, bəzi dövlətləri daha ehtiyatlı davranmağa sövq edir. Lakin bu qorxu, səhv addımlar, texnoloji qəza və ya provokasiyalar vəziyyətində kifayət qədər səmərəli olmayacağı ehtimalı da var.

Bu müharibənin “Qalib”i ola bilərmi?

Müharibə qalibi anlayışı “III Dünya Müharibəsi” kimi ölçüdə olduqda çox çətindir. Bu da səbəbsiz deyil. Əvvəla, dağıdıcı potensial çox yüksəkdir. Nüvə silahlarının istifadəsi olarsa, qalib belə olsa, məhv olmuş, yararsızlaşmış infrastruktura, ölüm və dağıntılara baxdıqda qalibiyyətin mənası olmaz. İkincisi, siyasi və iqtisadi nəticələr əldə etmək mümkün olmaz. Müharibə, “qalib” dövlətin iqtisadiyyatını məhv edə bilər. Qazanılan torpaq, nüfuz, ittifaq strukturu kimi üstünlüklərin çoxu müharibə sonrası yenidən bərpa olunması çətin olacaq. Həmçinin qalib dövlətin öz daxili sabitliyi və beynəlxalq imicinə də zərər gələ bilər. Üçüncüsü, müttəfiqlərin itkisidir. Qaliblik tərəfinin müttəfiqləri çox vaxt böyük itkilər verə bilər, ittifaq sistemində olan ölkələr arasında heç kim tam “zərərsiz qalib” ola bilməz. Dördüncüsü, müharibə sonrası dünya nizamıdır. Müharibə çox vaxt yeni beynəlxalq nizamı doğurur, amma bu nizam həm qalibin maraqlarına, həm də bəzən qalib olmayanların yenidən güclənməsinə bağlı olur. Qalib ölkənin hətta daxili problemləri ola bilər (mədəni, sosial, iqtisadi), bu da müharibədən sonrakı vəziyyəti mürəkkəbləşdirir. Beşincisi, mədəni və insani ölçüdür. “Qalib” məfhumuna yalnız torpaq, nüfuz və siyasət baxımından deyil, həmçinin insanların itkiləri, mifologiya, ümumi psixoloji və mədəni ziyan baxımından yanaşmaq lazımdır. Bu baxımdan qalibiyyət insanlıq adına mənəvi olaraq ağır yük ola bilər.

Ssenarilər

Gərginliklərin “yanlış hadisə” ilə eskalasiyası baş verə bilər. Məsələn, sərhəd insidenti, pilotsuz aparat (dron) zərbəsi, kiberhücum, ya da NATO və Rusiyanın sərhədində baş verən bəhanəli hadisə böyük qarşılıqla davam edə bilər. Regional blokların genişlənməsi də qlobal qarşıdurmanın səbəbi kimi ortaya çıxa, mövcud münaqişələr – Tayvan–Çin, Hindistan–Pakistan, Orta Şərq – beynəlxalq güclərin müdaxiləsi ilə böyüyə bilər. Nüvə silahlarının yeni ölkələrdə yayılması və ya Qərb–Şərq arasında silahlanma yarışının yenidən alovlanması isə bu, sabitliyi pozaraq, qorxu və qarşılıqlı şübhə anlayışını artıra bilər.
İqlim böhranı, resurs çatışmazlığı və miqrasiya ilə bağlı daxili və beynəlxalq gərginliklər yeni qarşıdurmalar üçün katalizator rolunda çıxış edə bilər. Su və ərzaq çatışmazlığı kimi problemlər dövlətlərarası münasibətlərə gərginlik gətirə, humanitar böhranlar, miqrasiya dalğaları bəzi dövlətlərdə daxili sabitliyi poza bilər.
Müharibənin baş verməməsi üçün maneələr varmı?

Nüvə qorxusu - nüvə qüvvələri olan dövlətlər bir-birinə qarşı nüvə istifadə riskini çox ciddi dəyərləndirir. Beynəlxalq təşkilatlar və diplomatik institutlar - BMT, NATO və digər regional təşkilatlar münaqişələrin aradan qaldırılması, sülh danışıqları, vasitəçilik kimi rollar oynayırlar. İqtisadi interdependensiya — qlobal ticarət, investisiyalar, enerji və texnologiya sahələrində ölkələr arasında qarşılıqlı asılılıq müharibənin iqtisadi riskini artırır, belə ki, mənfəətli olmayan bir müharibə riski çox böyükdür. Publik reaksiya və beynəlxalq ictimaiyyətin təsiri — müharibə ilə bağlı mümkün itkiləri insanlarda qorxu doğurur, dövlət liderləri çox vaxt ictimai rəy və beynəlxalq məzlumiyyət riskini nəzərə alır.

Əgər “III Dünya Müharibəsi” baş verərsə, müharibənin “tam qalibi” olması ehtimalı çox aşağıdır. Qalib dövlət ola bilər — hərbi baxımdan üstünlük, torpaq və nüfuz qazanan, başqa dövlətlər üzərində siyasi üstünlüyü artıran bir dövlət. Amma bu qalibin daşıyacağı ictimai, iqtisadi, humanitar və diplomatik yük çox böyük olacaq. İnsan itkisi, infrastrukturdakı dağıntılar, müharibədən sonra yaranacaq iqtisadi böhranlar qalib dövlətin özü üçün də uzun müddətli problemlər doğura bilər. Dünyanın çox hissəsi üçün “qalib olmaq” anlayışı münaqişənin ölçüsü, müddəti və istifadə olunan silahların növündən asılı olaraq dəyişəcək. Bəzi ölkələr üçün “qalib olmaq” sadəcə hayatda qalmaq, öz sərhədlərini qoruyub saxlamaq ola bilər.

Müharibə və Azərbaycan

III Dünya Müharibəsi ehtimalı mücərrəd və qorxulu bir ssenari olsa da, bu mövzu üzərində düşünmək xüsusilə kiçik, lakin strateji mövqeyə malik ölkələr üçün zəruridir. Azərbaycan Cənubi Qafqazın ən mühüm aktorlarından biri olaraq, enerji resursları, geosiyasi yerləşməsi və regional ittifaqları baxımından, ya birbaşa, ya da dolayı yollarla, belə bir münaqişədə mühüm rol oynaya bilər. Azərbaycanın yerləşdiyi bölgə – Cənubi Qafqaz – tarixi olaraq Rusiya, İran, Türkiyə və son illərdə Qərb (ABŞ, NATO, Avropa İttifaqı) arasında maraqların kəsişdiyi bir ərazidir. Azərbaycanın əsas geosiyasi üstünlükləri isə strateji nəqliyyat yolları - Şərq-Qərb və Şimal-Cənub dəhlizləri üzərində olmasıdır. Enerji infrastrukturu - Bakı–Tbilisi–Ceyhan (BTC) neft kəməri, TANAP və TAP qaz layihələri ilə Avropanın enerji təhlükəsizliyində əsas oyunçudur.

Türkiyə ilə yaxın müttəfiqlik, regional və hərbi-strateji əməkdaşlıq. Azərbaycanla Türkiyə arasında təhlükəsizlik məsələlərinə dair imzalanmış strateji müqavilələrdən irəli gələn məsələlər sırasında qardaş ölkənin regionda milli maraqları, onun milli təhlükəsizlikməsələləri ilə sıx bağlıdır. Narahat regionda işğalçılığı göz yümmaq ona haqq qazandırmaq kimi ədalətsizlik edən qüvvələrə qarşı qardaş Türkiyə və Azərbaycan dövlətləri milli təhlükəsizliyə olan təhdidlərin zərəsizləşdirilməsi baxımından strateji müttəfiqlik yolunu tutublar. Bu da öz növbəsində hərbi kadrların hazırlanması, maddi-texniki təchizat məsələlərindən tutmuş, müdafiə sənayesi sahəsində iki ölkə arasında hərtərəfli hərbi əməkdaşlığın gücləndirilməsi yolunda yeni imkanların yaranmasını müntəzəm olaraq gündəmə gətirməkdədir. Məsələn bu gün Ermənistanın işğalı nəticəsində nəzarətdən kənar qalmış Azərbaycan sərhədlərindən qeyri-qanuni məqsədlərlə istifadə məsələsi Türkiyə-Azərbaycan hərbi əməkdaşlığı üçün mühüm istiqamətlərdən hesab olunur. İki ölkə terrorizmdən əziyyət çəkdiyi ücün bu istiqamətdə ayrı-ayrılıqda və birgə mübarizəni haqlı olaraq bir sıra dövlətlərin qarşısında kəskin qoyurlar. Azərbaycan dövlətinin bütün bunlarla bağlı açıq, səmimi, obyektiv, ciddi arqumentlər əsasında birmənalı mövqeyi hər zaman Prezident İlham Əliyev tərəfindən ifadə olunub. Azərbaycanın Rusiya ilə balans siyasəti də mühüm amillərdəndir. Həm KTMT-yə qoşulmayıb, həm də Rusiya ilə sabit münasibətlər saxlayır. İranla həssas münasibətlər, Güney Azərbaycan məsələsi və dini-fəlsəfi fərqlər gərginlik yaratsa da, qonşuluq və ticarət əlaqələri davam edir.

III Dünya Müharibəsində Azərbaycan üçün 3 mümkün ssenari var. Birincisi, neytral və balanslı mövqedir. Azərbaycan münaqişəyə birbaşa qatılmır, amma öz ərazisini heç bir hərbi blokun istifadəsinə vermir. Bu halda, sülh diplomatiyası yürüdə bilər, enerji infrastrukturlarını qorumaq prioritet olar. Belə bir məqamda hərbi neytrallıq saxlanılsa da, Türkiyə ilə strateji bağlar qorunar. Risklər də var, münaqişə zonalarının yaxınlığında olmaq (məsələn, Rusiya–NATO qarşıdurması). Enerji infrastrukturuna sabotaj təhlükələri. Regional qeyri-sabitlik (Ermənistan–İran və ya Ermənistan–Rusiya ittifaqları ilə bağlı risklər).

İkinci ssenari, Türkiyə vasitəsilə NATO blokuna yaxınlaşmadır. Azərbaycan Türkiyə ilə strateji müttəfiqliyi nəzərə alaraq dolayısı ilə NATO blokuna yaxınlaşır. Bunun mümkün nəticələri də var. Bunlar müdafiə gücünün artması, kollektiv təhlükəsizlik zəmanətləri, enerji təchizat zəncirində Qərbin prioritet müttəfiqi statusu və qərb texnologiyalarına və maliyyə resurslarına çıxış imkanıdır.

Risklər də var, bu, Azərbaycanın tarazlıq siyasətindən çıxaraq şimal və ya cənub qonşularına hərbi və siyasi baxımdan yaxınlaşması deməkdir. Münaqişənin birbaşa tərəfində olmamaq Azərbaycan üçün ən rasional və təhlükəsiz seçim ola bilər. Diplomatik çeviklik – eyni anda Türkiyə ilə ittifaqı qoruyub, Rusiya və İranla münasibətləri pozmamaq mühümdür. Enerji və nəqliyyat yollarının təhlükəsizliyi dövlət prioritetinə çevrilməlidir. Neytrallıq, amma müdafiəyə hazır olmaq siyasəti – müharibənin qarşısı alınmasa belə, zərəri minimuma endirmək mümkündür.

III Dünya Müharibəsi baş versə belə, Azərbaycan kimi strateji amma orta ölçülü dövlətlər üçün “düzgün mövqe seçimi” yaşamaq qədər vacib olacaq. Neytral qalmaq, amma güclü olmaq — bu siyasət həm təhlükəsizlik, həm də dövlət müstəqilliyi baxımından ideal yanaşmadır.

V.VƏLİYEV