Enerji içkilərinə maraq niyə artır?! - ARAŞDIRMA

Enerji içkilərinin 18 yaşdan aşağı şagirdlər arasında istifadəsi təkcə sağlamlıq deyil, həm də təhsil prosesinə mənfi təsir göstərir.

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib:

Dərsdə diqqət dağınıqlığı

Qısa müddətli “oyanıqlıq”dan sonra sürətli yorğunluq və konsentrasiya itkisi müşahidə olunur.
Yuxu rejiminin pozulması

Axşam saatlarında içilən enerji içkiləri gecə yuxusuzluğa səbəb olur, bu isə səhər dərsə gecikmə və akademik performansın düşməsi ilə nəticələnir.
Davranış problemləri

Bəzi tədqiqatlar enerji içkisi istifadə edən şagirdlərdə aqressiv davranış, əsəbilik və impulsiv reaksiyaların daha çox görüldüyünü göstərir.

Asılılıq riski

Yeniyetmələrdə stimullaşdırıcı maddələrə psixoloji bağlılıq formalaşa bilər və bu da gələcəkdə digər maddələrə meyli artıra bilər.

Enerji içkiləri və digər zərərli vərdişlər arasında əlaqə

Araşdırmalar göstərir ki, enerji içkisi istifadə edən yeniyetmələr arasında siqaret çəkmə,alkoqollu içkilərdən istifadə,gec yatmaq və nizamsız həyat tərzi ,fast-food və şəkərli qidaların həddindən artıq qəbuludaha geniş yayılıb. Bu da onu göstərir ki, enerji içkiləri təkcə özlüyündə risk deyil, eyni zamanda zərərli həyat tərzinin göstəricisi ola bilər.

Azərbaycan konteksti: Mövcud vəziyyət və boşluqlar

Azərbaycanda enerji içkilərinin 18 yaşdan aşağı şəxslərə satışı ilə bağlı konkret və ciddi qanuni qadağa və ya nəzarət mexanizmi zəifdir. Müşahidələr göstərir ki, məktəbə yaxın marketlərdə və köşklərdə enerji içkiləri sərbəst satılır. Şagirdlər arasında bu içkilər “trend” və “güc verən içki” kimi təqdim olunur.
Valideynlərin və müəllimlərin böyük hissəsi bu məhsulların real təhlükələri barədə kifayət qədər məlumatlı deyil. Etiketləmə çox zaman qeyri-kafi və anlaşılmazdır.
Bu isə onu göstərir ki, Azərbaycanda bu sahədə normativ-hüquqi baza gücləndirilməli,
maarifləndirmə kampaniyaları keçirilməli,məktəb siyasətləri yenidən nəzərdən keçirilməlidir.

Sosial media və populyar mədəniyyətin rolu

“TikTok”, “Instagram” və “YouTube” platformalarında enerji içkilərinin “enerji mənbəyi”, “idman performansı artıran vasitə” kimi təqdim olunması yeniyetmələrə birbaşa təsir göstərir. Influencerlər bu içkiləri “cool” həyat tərzinin bir hissəsi kimi göstərir.
Oyunçular və idmançılar enerji içkilərini performans aləti kimi reklam edirlər.
Bu isə gənclərdə real risklərin gizlədilməsinə səbəb olur.

Valideynlər üçün bələdçi (praktik addımlar)

Valideynlərin uşaqlarını qorumaq üçün ata biləcəyi addımlar:
1. Uşağa enerji içkilərinin təsiri barədə açıq və sakit şəkildə izah vermək.

2. Evdə alternativ içkilər təqdim etmək: su, ayran, təbii meyvə şirələri.

3. Uşağın yuxu rejimini və ekran vaxtını nəzarətdə saxlamaq.

4. Məktəblə əməkdaşlıq edərək maarifləndirici söhbətlər təşviq etmək.

5. Örnek davranış göstərmək – valideyn özü də bu içkiləri həddindən artıq istifadə etməməlidir.

Məktəblər üçün siyasət modeli

Məktəb daxilində enerji içkilərinin satışının qadağan edilməsi

Məktəb bufetində sağlam içkilərin təşviqi

Sinif saatlarında “sağlam həyat tərzi” mövzusunda maarifləndirici dərslər

Psixoloq və tibb işçilərinin iştirakı ilə seminarlar

Şagirdlər arasında sorğu və monitorinq sistemi

Hüquqi təkliflər paketi

Azərbaycanda tətbiq edilə biləcək hüquqi mexanizmlər:
Enerji içkilərinin 18 yaşdan aşağı şəxslərə satışının qanunla qadağan edilməsi
Yaş yoxlaması məcburiyyəti
Məktəb zonalarında satışın məhdudlaşdırılması
Reklamlarda gəncləri hədəf alan kontentin qadağan edilməsi
Cərimə və sanksiya mexanizmlərinin tətbiqi

Alternativ həll yolları

Gənclərin enerji ehtiyacını sağlam şəkildə qarşılamaq üçün:
Fiziki aktivlik və idman
Düzgün qidalanma
Nizamlı yuxu rejimi
Gün ərzində kifayət qədər su içmək
əbii bitki çayları

Gələcək üçün risk ssenariləri

Əgər nəzarət mexanizmləri tətbiq edilməzsə:

Yeniyetmələrdə xroniki yuxu problemləri artacaq

Diqqət pozuntuları və akademik zəiflik çoxalacaq

Kardioloji problemlər və stress halları erkən yaşda ortaya çıxacaq

Maddə asılılıqlarına meyl artacaq

Enerji içkilərinin 18 yaşdan aşağı şəxslər arasında yayılması yalnız fərdi sağlamlıq problemi deyil, həm də təhsil, sosial davranış və gələcək nəsil sağlamlığı üçün ciddi təhlükədir. Azərbaycanda bu mövzu üzrə həm qanunvericilik, həm də maarifləndirmə sahəsində boşluqlar mövcuddur. Bu problemin qarşısını almaq üçün dövlət, məktəb, valideyn və media birgə fəaliyyət göstərməlidir.
Enerji içkiləri yüksək kofein, şəkər və bəzən taurin, guarana, L-karnitin və vitaminlər kimi digər stimuləedici əlavə maddələr ehtiva edən karbonatlı və ya şirinləşdirilmiş içkilərdir. Onlar “oyanmaq”, “diqqəti artırmaq” və “performansı yaxşılaşdırmaq” reklamı ilə geniş şəkildə bazara çıxarılır; bu isə xüsusilə yeniyetmə və gənc yetkinlərin diqqətini çəkir.

İstifadənin artması — nə qədər genişdir?

Ümumi məruz qalma: son illərin sistematik nəzər-dən keçirilmələri və meta-analizləri göstərir ki, enerji içkilərinin istifadəsi dünyada xüsusilə yeniyetmələr arasında yüksəkdir; Avropa ölkələrində 10–18 yaş arasında olanların böyük hissəsi (bəzən 50–70% intervalında verilənlər) ən azı bir dəfə enerji içkisi istifadə edib. Bu məsələ geniş miqyaslı araşdırmalarda təsdiqlənib. .

ABŞ və digər ölkələrdə pediatriya zəruri göstərişlərinə baxmayaraq yeniyetmələrdə son illərdə müraciətlər və zəhərlənmə hesabatlarında artım müşahidə olunur .

Tərkib və sağlamlığa təsirləri..

Kofein: Enerji içkilərində 1 fincandan (və ya bir qutudan) çox yüksək kofein dozası ola bilər -bəzi məhsullar 1 qutuda yüzlərlə milliqram kofein ehtiva edir. Yeniyetmələr üçün tövsiyə edilən gündəlik maksimum kofein miqdarı adətən 100 mg-dan çox deyil; enerji içkiləri bu həddi asanlıqla aşdıra bilər. .

Kardiovaskulyar təsirlər: Tədqiqatlar enerji içkilərinin qısa müddətli olaraq ürək döyüntüsü, qan təzyiqi artımı, QT intervallarında dəyişiklik və nadir hallarda aritmiya kimi təsirlərə səbəb ola biləcəyini göstərir. Xüsusilə ürək xəstəliyi predispozisiyası və ya yüksək kofeinə həssaslıq olanlarda risk artır. .

Psixoloji, nevroloji təsirlər: Yuxu pozulmaları, narahatlıq, diqqət problemləri, hətta bəzi araşdırmalarda depressiya və hiperaktivlik/konkret diqqət problemləri ilə əlaqə bildirilir. Uşaq və yeniyetmə beyni hələ inkişaf etdiyi üçün stimulanların xroniki istifadəsinin uzunmüddətli təsirləri narahatlıq yaradır. .

Metabolik və diş sağlamlığı: Yüksək şəkər tərkibi piylənmə, diş kariyesi və metabolik problemlər üçün əlavə risk yaradır.

Enerji içkilərinin gənclərə marketinqi və əlçatanlığı..

Brendlər gənc auditoriyanı yönəldən dizayn, idman/oyun sponsorlukları, sosial media kampaniyaları və məşhur şəxslərin təşviqi ilə geniş marketinq aparır.

Fiziki mağazalar, avtomat maşınlar və onlayn satışı vasitəsilə uşaqlar və yeniyetmələr bu məhsullara asanlıqla əlçatan ola bilir. Bu da məhdudiyyətsiz girişin istifadəni artırdığına dair müşahidələrlə uzlaşır.

Siyasət və tənzimləmə təcrübələri - ölkə nümunələri

Dünyada enerji içkilərinin satışının yaşla məhdudlaşdırılması və digər tənzimləyici tədbirlər üzrə müxtəlif yanaşmalar mövcuddur: bəzi ölkələrdə tam qadağa, bəzilərində yaş məhdudiyyəti, bəzi pərakəndə satıcılar isə könüllü satış məhdudiyyətləri tətbiq ediblər. Əsas nümunələr:

Litva 2014-cü ildə enerji içkilərinin satışına yaş məhdudiyyəti tətbiq etmiş ilk ölkələrdən biridir (18 yaş və ya digər yerli tələblər əsasında). Latviya, Polşa, bəzi Şərqi Avropa ölkələri və digər yerlərdə də oxşar məhdudiyyətlər mövcuddur. Ümumilikdə ölkələr arasında yaş həddi və tətbiq üsulları fərqlidir. .

Böyük Britaniya: 2018-ci ildə böyük supermarketlər könüllü şəkildə 16 yaşdan aşağı şəxslərə satışa məhdudiyyət qoydu; daha sonra hökumət yüksək kofein məzmunlu enerji içkilərinin 16 yaşdan kiçiklərə satışının qadağan edilməsi ilə bağlı rəsmi konsultasiya və təkliflər təqdim etdi (hökumət sənədləri — 2025 sentyabr konsaltinqi kimi son addımlar). .

Digər Avropa addımları: 2024–2025 illərində Çexiya, Norveç və bəzi başqa ölkələr də satışın yaşla məhdudlaşdırılması və məktəblərdə satışın qadağanı kimi tədbirlər üzərində işləmiş və ya keçirmişlər. .

Tədqiqatların əsas nəticələri və boşluqlar

Uyğun tapıntılar: Sistematik nəzər-dən keçirmələr ümumiyyətlə enerji içkilərinin yeniyetmələr üçün sağlamlıq risklərini dəstəkləyən nəticələr göstərir (kardiovaskulyar, yuxu, zehni sağlamlıq və s.). .

Boşluqlar: uzunmüddətli çoxsaylı (illərlə) izləmə tədqiqatları, müxtəlif dozaların uzunmüddətli nevro-inkişafa təsiri, enerji içkiləri ilə digər maddə istifadəsi (alkoqol, tütün, narkotiklər) arasında səbəb-nəticə əlaqələrinin dəqiq xəritələnməsi kimi sahələrdə daha çox dəlil lazımdır.

Aşağıdakı tədbirlər elmi sübutlara və ölkə təcrübəsinə əsaslanaraq tövsiyə olunur:

Siyasət səviyyəsində

1. Yaş məhdudiyyəti tətbiq etmək - 16 və ya 18 yaş həddi modelləri mövcuddur; ölkələrdə sağlamlıq orqanları öz risk qiymətləndirmələrinə görə yaş həddini müəyyən edə bilər. Məsələn, Litva və digər ölkə praktikasını nəzərə almaq olar. .

2. Etiketləmə tələbləri və xəbərdarlıqlar - yüksək kofein tərkibli məhsullarda açıq xəbərdarlıqlar və dəqiq kofein miqdarı göstərilməlidir. (bəzi ölkələrdə >150 mg/l üçün xüsusi etiket tələb edilir). .

3. Məktəblərdə və uşaq müəssisələrində satışın qadağanı - bir çox ölkədə məktəblər artıq enerji içkilərinin satışını qadağan edib; bu, gənc istifadəni azaldır. .

4. Marketinq və reklam məhdudiyyətləri - gəncləri hədəf alan reklamların məhdudlaşdırılması (sosial media, stadion sponsorluğu, məşhur şəxslərin təşviqi).

İctimai sağlamlıq , klinik tövsiyələr

Valideyn və müəllim maarifləndirməsi: kofein məhdudiyyətləri, yuxu və diqqətin qorunması, alternativ içkilər (su, süd) barədə məlumatlandırma. .

Pediatrların rolu: uşağa məxsus sağlamlıq tarixçəsi və simptomlara görə enerji içkisi istifadəsini soruşmaq; aşırı istifadə halda xəbərdarlıq etmək və lazımdırsa məsləhət vermək. .

8. Müsbət və mənfi arqumentlərin balansı

Müsbətlər (sənaye və bəzi istifadəçilərin arqumenti): enerji içkiləri yetkinlərdə qısa müddətli oyanıqlıq və performans artışı verə bilər; məhsulların tamamilə qadağan edilməsi bazara, azad rəqabətə və fərdi seçimə müdaxilə kimi qiymətləndirilə bilər.

Mənfi tərəflər (sağlamlıq və ictimai maraq): uşaqların və yeniyetmələrin hələ inkişaf edən bədəni və beyni yüksək kofeinə həssasdır; marketinq və asan əlçatanlıq onların istifadəni artırır; məktəb və dərs fəaliyyəti, yuxu və psixi sağlamlıq üçün ciddi risklər mövcuddur.

Tövsiyə olunan siyasət kombinasiyası (praktik model)

1. Məktəbdə satışın və reklamın tam qadağanı.

2. Pərakəndə satışda yaş məhdudiyyəti (məs. 16 və ya 18) + yaş yoxlaması və tətbiq mexanizmi.

3. Yüksək kofeinli məhsullar üçün qəti etiket və xəbərdarlıq tələbləri (>150 mg/l və s.).

4. Gənclərə yönələn marketinqin məhdudlaşdırılması (TV/sosial media/konsert sponsorluqları).

5. Ailə, məktəb və sağlamlıq xidməti səviyyəsində maarifləndirmə kampaniyaları.

Enerji içkilərinin istifadəsi xüsusilə yeniyetmələr arasında dünyada geniş yayılıb və buna bağlı sağlamlıq riskləri (kardiovaskulyar simptomlar, yuxu pozulmaları, psixoloji təsirlər, şəkərlə bağlı problemlər) barədə artan dəlillər mövcuddur. Bir sıra ölkələr artıq satışa yaş məhdudiyyəti gətirib və yeni tənzimləmələr tətbiq edir; beynəlxalq və milli səhiyyə tövsiyələri yeniyetmələr üçün kofeinin məhdudlaşdırılmasını və enerji içkilərinin uşaqlara verilməməsini məsləhət görür. Davamlı maarifləndirmə, məktəb siyasətləri və hədəflənmiş tənzimləmə kombinasiyası ən çox fayda verən yanaşma kimi görünür.

Günay Hacıyeva