Kapitulyasiyaya bərabər sövdələşmə - BAXIŞ BUCAĞI

ABŞ prezidenti Donald Tramp İran neftinə qarşı sərt sanksiyaların tətbiqi haqqında sərəncam imzaladıqdan qısa müddət sonra İrana nüvə proqramı ilə bağlı yeni təklif göndərib. Əslində İslam Respublikasına münasibətdə klassik kök və çubuq siyasəti tətbiq olunur. İran çətin seçim qarşısındadır. Bir tərəfdən onun iqtisadi vəziyyəti onsuz da ağırdır. Digər tərəfdən, Tramp İrandan rəhbərliyinin heç vaxt razılaşmadığı güzəştlər tələb edir. Vaşinqton və Tehranın mövqelərinin koordinasiyasına yardım “Avropa 3” ölkələrinin: vaxtilə İrana böyük sərmayə qoyan və ona görə də ona qarşı sanksiyaların ləğvində maraqlı olan Fransa, Almaniya və Böyük Britaniyanın vasitəçiliyi ilə təmin edilə bilər.

Trampın Tehrana razılaşma təklif etdiyi müsahibəsi İrana maksimum iqtisadi təzyiq tətbiq edən sərəncam imzaladıqdan bir neçə gün sonraya təsadüf edib. 4 fevral tarixli fərmanın məqsədi İranın neft ixracından əldə etdiyi gəlirləri sıfıra endirməkdir. Bu məqsədlə sanksiya rejimini pozanlara qarşı sərt tədbirlər sistemi tətbiq edilir. Onların siyahısını ABŞ Maliyyə Nazirliyi hazırlayıb və o, prezidentin fərmanı əsasında fevralın 6-da qəbul etdiyi qərarla bir sıra şəxslərə və təşkilatlara qarşı konkret viza sanksiyaları tətbiq edib.

Bundan sonra Tramp İran hakimiyyəti ilə razılaşma deyil, sövdələşmə edə biləcəyini deyib. ABŞ prezidenti həmçinin İranın hava hücumundan müdafiə sisteminin zəifliyini insanlara xatırlatmağı zəruri hesab edib və bununla da şəffaf şəkildə eyham vurub ki, onlar onu yerləşdirməsələr, güc tətbiq oluna bilər. “Məncə, onlar əsəbidirlər, düşünürəm ki, qorxurlar”, o, İran rəhbərliyi haqqında deyib.

Əslində Tehran bir seçim qarşısındadır: ya uduzmuş razılaşma yolu ilə nüvə proqramını məhdudlaşdırmaq, ya da raket hücumuna məruz qalmaq. Biznesmen-prezidentin məntiqindən belə çıxır ki, iranlılar birinci ssenariyə üstünlük verəcəklər. Lakin hələlik Tehran yeni saziş bağlamaq istəyini nümayiş etdirməyib. “ABŞ heç vaxt etibarlı olmayıb və indi də etibar etmək olmaz. ABŞ ilə razılaşma hər iki tərəf üçün faydalı olmalıdır. İranın birinci vitse-prezidenti Məhəmməd Rza Aref İranın dövlət televiziyasına açıqlamasında deyib: “Bu gün ABŞ ilə razılaşmanın bizim maraqlarımıza uyğun olacağını düşünmürük”. Bundan əvvəl İslam Respublikası Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbəri Abbas Əraqçi ABŞ-la danışıqların kapitulyasiyaya bərabər olacağını bəyan etmişdi.

Lakin reallıqda, sərt xarici ritorikaya baxmayaraq, İran rəhbərliyinin nüvə sazişində (və buna görə də sanksiyaların ləğvində və ya yumşaldılmasında) marağı yüksəkdir. “Sövdələşmə onun üçün sadəcə arzuolunan deyil, zəruridir. Əks təqdirdə, İran hakimiyyətinin qarşısını almaq istədiyi sosial təlatümlər mümkündür. Lakin sövdələşməyə maraq onun bağlanması prosesi ilə bağlı çətinlikləri aradan qaldırmır. 2018-ci ildən bəri İran nüvə proqramında böyük irəliləyiş əldə edib, o zaman ABŞ Trampın qərarına əsasən, o zamanlar birinci müddətində İranın nüvə proqramını məhdudlaşdırmaq müqabilində sanksiyaların yüngülləşdirilməsini nəzərdə tutan Barak Obama dövründə müzakirə edilən JCPOA (Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı) sazişindən birtərəfli qaydada çıxmışdı. Mövcud şəraitdə hətta JCPOA-nın müddəalarına qayıtmaq çətindir. Tramp həmçinin İranın raket proqramının azaldılmasını və hətta ləğv edilməsini və ölkənin qondarma “müqavimət oxu”na (bu, Tehranın Yaxın Şərqdə ona yaxın olan anti-İsrail təşkilatlarına – Yəmən husilərinə, İraqdakı şiə qruplarına, Hizbullah və HƏMAS-a istinad etmək üçün istifadə etdiyi termindir) yardımdan imtina etməsini tələb edir. Amma bu cür güzəşti indiki İran hakimiyyətinin dayağı olan bu “dövlət daxilində dövlət” olan İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunda üstünlük təşkil edən İran radikallarının özləri başa düşməyə bilər.

Radikallar Ali Rəhbər Əli Xamneyidən 2005-ci ildə nüvə silahının yaradılmasını qadağan edən fətvanın ləğvini xahiş ediblər. Hazırda ölkə prezidenti Məsud Pezeşkiyanın mənsub olduğu liberallarla radikallar arasında siyasi mübarizə gedir. Bu şərtlər daxilində sövdələşmə hakimiyyətin ideoloji strukturuna zərbə vurmuş olardı. İran rəhbərliyi elə bir vəziyyətdədir ki, atacağı istənilən addım onu uduzduracaq. Tehran nüvə proqramından əl çəkmək və bununla da müdafiə qabiliyyətini zəiflətmək istəmir. Bununla belə, proqramı davam etdirmək Trampın eyham vurduğu zərbə riskini daşıyır. Çox güman ki, bunu İsrail qüvvələri həyata keçirəcək. ABŞ müttəfiqinə uranın zənginləşdirildiyi fabriklərin yeraltı binalarına zərbələr endirməsi üçün 8 milyard dollarlıq yardım göndərir.

Nüvə proqramının gələcək inkişafı və xüsusən də nüvə silahı sınaqlarına hazırlıq İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu üçün İrana hücum etmək üçün əla bəhanə yaradacaq. Siyasi baxımdan İsrailin baş naziri bundan faydalanacaq. Və İran üçün İsrailin hücumu ölümcül olardı. Hətta ötən il İsrailin zəif hücumları İranın hava hücumundan müdafiəsinin zəif olduğunu nümayiş etdirdi. Ona görə də hesab edirəm ki, Əli Xamneyi ABŞ-la birbaşa danışıqları istisna etsə də, hələ də vasitəçilər vasitəsilə dialoqa başlaya bilər.

Vasitəçi rolunu çox güman ki, Böyük Britaniya, Fransa və Almaniya - BMT, Çin, ABŞ və Rusiya ilə birlikdə JCPOA-nın bağlanmasına töhfə vermiş ölkələr üzərinə götürəcək. Britaniya, fransız və almanlar da Trampı öz mövqeyini yumşaltmağa razı sala bilərdilər ki, bu da indi İran üçün qəbuledilməzdir. Bununla belə, bunun işə yarayacağı bəlli deyil.

V.VƏLİYEV