Mobil oyunların yeniyetmələrə təsiri.. - ARAŞDIRMA

Mobil oyunların yeniyetmələrə ,təxminən 10–19 yaş aralığı təsiri daha böyükdür, bu yaş aralığı, çox təəssüf ki, daha çox aqressiv, təhlükəli oyunlara maraq göstərirlər.
Araşdırmalar göstərir ki, bu tip oyunlar qısa zamanda, xüsusən də yeniyetmələr arasında dominant əyləncə formasına çevrilib. Bununla belə, bu yüksəliş onların yeniyetmələrə psixoloji təsiri ilə bağlı narahatlıqlara səbəb olur.

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib:

Onlayn oyunların əslində, təkmilləşdirilmiş problem həlletmə bacarıqları və əl-göz koordinasiyası kimi koqnitiv təkmilləşdirmələrə kömək etdiyi artıq elmdə məlumdur.
Tədqiqatlar göstərir ki, tapmacalara əsaslanan oyunlar və ya real vaxt strategiyası oyunları oyunçuları tənqidi düşünməyə və inkişaf edən vəziyyətlərə tez uyğunlaşmağa sövq edir.
Bundan əlavə, onlayn multiplayer oyunlar komanda işini, ünsiyyəti və əməkdaşlığı təşviq edir. Yeniyetmələr tez-tez bu virtual mühitlərdə digər oyunçularla əlaqələr qurur, bu da onlara sosiallaşmağa imkan verir.
Şiddət tərkibli videooyunlardan uzunmüddətli istifadə artan aqressivlik və zorakılığa qarşı etinasızlıqla əlaqələndirilir. Bu fenomen yeniyetmələrin təkrarən virtual zorakılığa məruz qaldıqda baş verir ki, bu da onların empatiya hissini aşağı sala və real həyatda aqressiv reaksiyaları artıra bilər.
Digər bir tərəfdən yeniyetmələr mütəmadi olaraq gecə saatlarına kimi oynamağa davam etdikləri üçün bu da nizamsız yuxu rejiminə, aqressiya və ümumi zehni yorğunluğa yol aça bilər.
Bu qəbildən olan oyunlar virtual aləmlərdə sosial əlaqələri gücləndirə bilsə də, real dünyada fərdlərin izolyasiyasına da səbəb ola bilər.
Əksər yeniyetmələr monitor və ya smartfon arxasında zaman xərcləməyi dostları və ailəsi ilə ünsiyyətə sərf olunan vaxtdan üstün tutur.
Zamanla bu davranış təklik, uzaqlaşma, hətta, depressiyaya gətirib çıxarır.
Oyunların nə qədər müddət oynanıla biləcəyi ilə bağlı açıq ünsiyyət sağlam tarazlığı qorumağa kömək edə bilər. Yeniyetmələri məktəbdənkənar fəaliyyətlərdə və ya ailə tədbirlərində iştirak etməyə həvəsləndirmək, həddindən artıq oyun oynamağın səbəb olduğu potensial təcrid vəziyyətini azalda bilər.
Digər mühüm addım yeniyetmələrin oynadığı oyunların yaşa uyğun və zorakılıqdan uzaq olmasını təmin etməkdir.

Qeyd edək ki, bir çox onlayn oyunlarda valideynlərə oyundaxili fəaliyyətlərə nəzarət etməyə və potensial zərərli məzmuna girişi məhdudlaşdırmağa imkan verən parametrlər daxildir.
Belə oyunlar yeniyetmələrdə həm müsbət (kognitiv bacarıqlar, problem həll etmə, koordinasiya, sosial əlaqələr) həm də mənfi (cəhd,xarakter itməsi, diqqət problemləri, yuxu pozuntuları, asılılıq, aqressivlik bəzi hallarda) təsirlər yarada bilər.
Təsirin istiqaməti və ölçüsü oyun növündən, oynama müddətindən, oyun kontekstindən və fərdi xüsusiyyətlərdən (tempərament, ailə dəstəyi, mövcud psixoloji vəziyyət) asılıdır.
Mükəmməl balans: valideyn nəzarəti, təhsil məqsədli oyunlar, vaxt məhdudiyyəti və davranış modelləşdirmə ilə risklər azaltmaq olar.

Mobil telefonlar və planşetlər yeniyetmələrin gündəlik həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Mobil oyunlar asan çatımlıdır, fərdiləşdirilə bilir və sosial funksiyalar vasitəsilə həm əyləncə həm də öyrənmə mühiti yaradır. Bu səbəbdən onların psixoloji, sosial və fizioloji təsirlərinin anlaşılması vacibdir , xüsusən məktəb performansı, davranış problemləri və rifah baxımından.
Motor bacarıqlar: Müəyyən video-oyunların vizual diqqət, reaksiya sürəti, məkan təsəvvürləri və əl-göz koordinasiyasını yaxşılaşdırdığı göstərilib. Strateji oyunlar planlaşdırma və qərarvermə bacarıqlarını inkişaf etdirə bilər.

Akademik nəticələr: Qısa müddətli, yüksək intensivli oyun oynama məktəb performansına mənfi təsir göstərə bilər (dərslərə az vaxt, diqqət yayılması). Lakin bəzi tədris istiqamətli oyunlar motivasiyanı və öyrənmə nəticələrini yaxşılaşdıra bilər.

Yuxu və sağlamlıq: Ekrana erkən saatlarda və gecə yaxın saatlarda baxış yuxu gecikməsinə və keyfiyyətinin pisləşməsinə səbəb ola bilər; sedentar həyat tərzi isə fiziki sağlamlığa mənfi təsir göstərir.

Asılılıq və davranış: Oyunlarda uzun müddət və dürtü mükafatlandırılması olan mexanizmlər bəzi yeniyetmələrdə bağımlılıq xassələri inkişaf etdirə bilər (oğlanlarda statistika daha yüksək çıxır, amma cinslər arası fərqlər dəyişkəndir).

Sosial-davranışsal təsirlər: Multiplayer oyunlar sosial bacarıqları artırmağa, qrup işi və kommunikasiya təcrübəsi verməyə kömək edə bilər; eyni zamanda toksiklik, zorakılıq və kiber-bullying riskləri də mövcuddur.

Təsir sahələri

1 Kognitiv təsirlər

Müsbət: diqqət yönəltmə, sürətli qərarvermə, məntiqi düşüncə, problem həll etmə, məkan-məntiq bacarıqları.
Mənfi: daimi qısamüddətli diqqət seqmentlərində azalma, çoxdüzənlik (multitasking) vərdişinin dərs oxuma zamanı diqqət dağınıqlığı yaratması.

2 Emosional və psixoloji təsirlər

Müsbət: stresdən qısa müddətli çıxış, özünüifadə, kreativlik bəzi oyunlarda.
Mənfi: yüksək intensivlikli oyunlardan sonra irritabillik, əhval düşməsi; oyunlardakı bəzən məğlubiyyətlər və toksik münasibətlər özünəinamı sarsıda bilər.

3 Sosial və davranışsal təsirlər

Müsbət: komanda işi, strateji əməkdaşlıq, yeni dostluqlar (xüsusilə multiplayer), sosial bacarıqların təcrübəsi.
Mənfi: real həyatda təcrid, məhdud sosial dairə, kiber-bullying, bəzən zorakılıqla əlaqəli davranış nümunələrinin artması (münasibətlər və kontekst əhəmiyyətlidir).

4 Fiziki sağlamlıq və yuxu

Uzun oturacaq, az fiziki aktivlik, göz yorğunluğu, yuxu problemləri (xüsusən gecə öküzləşdirmə: ekran işığı və dopamin stimullaşdırılması).

5 Akademik nəticələr

Oyunların idarə edilməyən istifadə vaxtı dərs saatlarından kəsir; lakin tədris yönümlü oyunlar motivasiyanı artıra və müəyyən bacarıqları təkmilləşdirə bilər.

Tədqiqat metodologiyası

Həftədə mobil oyunlara sərf olunan vaxt yeniyetmələrin akademik performansına necə təsir edir?
Hansı oyun janrları yeniyetmələrdə davranış problemləri və ya asılılıq riski ilə ən çox əlaqəlidir?
Valideyn nəzarəti və ailə kommunikasiya modelləri oyunların təsirini necə zəiflədə bilər?
Kəsişməvi sorğu , geniş nümunə üzərində vaxt və oyun vərdişləri ilə əlaqəli korelyasiya.
Uzunmüddətli tədqiqat zamanla oyun davranışı və nəticələri izləmək üçün (əslində səbəb-nəticəni müəyyənləşdirmək üçün vacibdir).
Eksperimental müdaxilə , müəyyən davranış müdaxiləsinin (məs. ekran vaxtı məhdudiyyəti, valideyn təhsili) təsirini sınamaq.
Kvalitativ yanaşma , müsahibələr və fokus qruplar vasitəsilə təcrübələr və kontekstin dərinliyi.
Ölçü alətləri və dəyişənlər
Asılı dəyişənlər: akademik nəticə (bal, qiymətlər), yuxu müddəti- keyfiyyəti , psixoloji sağlamlıq (depressiya, anxiety skorlari), asılılıq göstəriciləri .
Müstəqil dəyişənlər: oyun saatları/gün, oyun janrı, multiplayer vs single-player, oyunda mikro-transaksiyalar, valideyn nəzarəti səviyyəsi.
Nəzarət dəyişənləri: yaş, cins, sosial-iqtisadi status, əvvəlki psixiatrik diaqnoz.

Nümunə sorğu sualları

Gündə təxminən nə qədər vaxt mobil oyunlara sərf edirsiniz? (0–30 dəq / 30–60 dəq / 1–2 saat / 2+ saat)
Ən çox hansı tip oyun oynayırsınız? (strateji, puzzle, aksiyon, multiplayer battle, casual)
Oyun oynadıqdan sonra yuxuya getməkdə çətinlik çəkirsinizmi? (heç vaxt / bəzən / tez-tez / həmişə)
Oyun oynamaq gündəlik dərs vəzifələrinizə müdaxilə edirmi? (heç vaxt … həmişə)
Valideynləriniz ekran vaxtınızı idarə edirmi? (bəli/ xeyr) Əgər bəli, necə?

Etika və icazə

Yeniyetmə iştirakçılardan yazılı razılıq və valideyn razılığı alınmalıdır.
Məlumat anonimləşdirilməli və şəxsi məlumatlar qorunmalıdır.
Psixoloji risklər (məsələn, ekrana çox baxmaqla bağlı müəyyən stress) aşkar olarsa, uyğun dəstək yönləndirilməlidir.

Tapıntıların müzakirəsi , mümkün nəticələr və izahlar
Dəyişən təsirlər: Eyni oyun hər bir yeniyetməyə fərqli təsir göstərə bilər , fərdi xüsusiyyətlər və kontekst böyük rol oynayır.
Doza-reaksiya: Oyun müddətinin artması bəzi problemlərlə (yuxu, akademik performans) əlaqələndirilir; lakin “müqəddəs xətt” universal deyil ,keyfiyyət (oyunun məzmunu və məqsədi) çox önəmlidir.
Janr əhəmiyyəti: Sosial interaksiya təmin edən, kooperativ oyunlar sosial bacarıqları inkişaf etdirə bilər; zorakı məzmunlu oyunlar bəzi gənclərdə aqressiv davranışların görünüşünü asanlaşdıra bilər, amma nəticələr qarışıqdır və moderator dəyişənlər (ailə, şəxsiyyət) mövcuddur.

Praktik tövsiyələr (valideynlər, müəllimlər
Valideynlərə:
1. Vaxt məhdudiyyəti qoyun: gündə ortalama ekran vaxtını və gecə saatlarında ekran istifadəsini məhdudlaşdırın (yuxu saatlarından 1 saat əvvəl ekran qadağası faydalı ola bilər).
2. Məzmunu yoxlayın: yaşa uyğun oyunlar seçin;
3. Birgə oyun: uşağınızla bəzən birlikdə oynayın, bu onların hobbisi barədə danışmaq və məzmunu anlamaq üçün yaxşıdır.
4. Alternativ fəaliyyətlər: fiziki fəaliyyət, oxu və sosial həyatı təşviq edin.
5. Duyğulara diqqət: oyundan sonra davranış və əhval dəyişikliklərini izləyin; ciddi narahatlıq görsəniz mütəxəssisə müraciət edin.
Məktəblərə və müəllimlərə:
Təhsil oyunlarının sinifdə məqsədli və nəzarətli istifadəsi motivasiyanı artıra bilər.
Rəqəmsal savadlılıq dərsləri , şagirdlərə ekran vaxtı, media məzmunu və təhlükəsizlik barədə təhsil verin.
Qaydaların hazırlanmasında:
Platforma təminatçıları ilə əməkdaşlıq , yaş təsdiqi, parental control funksiyaları, oyun içi ödənişlərə şəffaflıq.
Sağlamlıq kampaniyaları , valideynləri və gəncləri məlumatlandırmaq üçün resurslar yaradın.

Müdaxilə proqramları və terapiya yanaşmaları

Süni məhdudlaşdırma alətləri: ekran vaxtı tətbiqləri, cihaz parametrləri.
Koqnitiv-behavor terapiya: oyun asılılığı və vaxt idarəçiliyi problemlərində effektiv ola bilər.
Ailə terapisi - valideyn təhsili: ailədaxili qaydaların qurulması və kommunikasiya bacarıqlarının artırılması.
Məhdudiyyətlər və gələcək tədqiqat istiqamətləri
Çoxlu tədqiqatlar kəsişməvi olduğundan səbəb-nəticə əlaqələri həmişə aydın deyil ,uzunmüddətli tədqiqatlar vacibdir.
Oyunların yeni formaları, mikro-transaksiyalar və “metagame” mexanizmlərinin (beləliklə süni oyunçunu saxlayan mexanizmlər) uzunmüddətli psixoloji təsirləri hələ tam anlaşılmayıb.
Mədəniyyətlərarası fərqlər oyun davranışları və nəticələri ölkədən-ölkəyə dəyişir; regionlara uyğun araşdırmalar lazımdır.

Nümunə praktik plan

Məqsəd: Həftədə 2 və ya daha çox saat mobil oyun oynayan 12–15 yaş qrupunun akademik göstəricilərinə təsiri.
Metod: 6-aylıq longitudinal sorğu + valideyn anketi + müəllim rəyi.
Alətlər: onlayn sorğu , yuxu gündəliyi, telefon istifadəsi loqları (ictimai razılıqla).
Nəticə göstəriciləri: qiymətlərdə dəyişiklik, yuxu müddəti, özünüqiymətləndirmə skoru.
Əlavə material — sorğu və müsahibə nümunələri
Qısa sorğu nümunəsi (10 sual)
1. Cinsiniz və yaşı?
2. Gündə ortalama telefon istifadə müddətiniz (saat)?
3. Həftədə mobil oyunlara sərf etdiyiniz vaxt?
4. Ən çox hansı oyun janrını oynayırsınız?
5. Oyun oynama səbəbləriniz (əy­ləncə, stressdən çıxış, dostlarla əlaqə, öyrənmək)?
6. Oyun oynadıqdan sonra yuxuya getməkdə çətinlik varmı?
7. Oyunlar dərsə hazırlaşmağınıza mane olurmu?
8. Valideynləriniz ekran vaxtınızı necə idarə edir?
9. Oyunda ödəniş (mikro-transaksiya) edirsinizmi?
10. Oyuna görə özünüzü asılı hiss edirsinizmi? (heç vaxt — həmişə)
Müsahibə sualları

Oyun oynama vərdişiniz necə başladı və necə inkişaf etdi?
Oyunlar sizin duyğusal vəziyyətinizə necə təsir edir?
Oyun dünyasında sizin üçün vacib olan nədir? (məs. sosial əlaqə, uğur, yarış)
Valideynlər və müəllimlər oyunlara necə baxır?
Əgər oyunu məhdudlaşdırsanız, hansı çətinliklərlə üzləşərdiniz?

Tövsiyə

Mobil oyunların yeniyetmələr üzərində həm faydalı, həm də riskli təsirləri var. Əsas məqam , oyun istifadəsini tamamilə qadağan etmək deyil, planlı, nəzarətli və məqsədyönlü istifadəni təşviq etməkdir. Valideynlər, müəllimlər və siyasətçilər üçün praktik tədbirlər (vaxt məhdudiyyəti, uyğun məzmun seçimi, tədris məqsədli oyunların sinifdə istifadəsi və rəqəmsal savadlılıq) riskləri azalda və faydaları artıra bilər.

Müəllif: Günay Hacıyeva