BRİCS: iqtisadi, yoxsa hərbi güc mərkəzi? - BAXIŞ BUCAĞI

Blok üzv ölkələrə qeyri-sabitliyi aradan qaldırmaq imkanı verir

BRİCS təşkilatının dünyada gtdikcə böyük maraq doğurması tərəfdarları ilə yanaşı əlehdarlarını da diqqəti bu istiqamətə çevirməyə məcbur edib. ABŞ-ın The Nation nəşri bu barədə yazır. BRİCS-in genişlənməsi blokun aktiv fəaliyyətini və cəlbediciliyini göstərir. BRİCS alternativ valyutalarla bağlı problemləri həll etmək və dünyada yaranmış balanssızlığı düzəltmək cəhdidir. Qərb uzun müddətdir ki, Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin, Cənubi Afrika, İran, Misir, Efiopiya və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərindən ibarət hökumətlərarası təşkilat olan BRİCS-ə məhəl qoymur. Lakin keçən il Cənubi Amerikanın Yohannesburq şəhərində keçirilən sammit zamanı bu, böyük marağa səbəb oldu. Həmin görüş bu günə qədər BRİCS-in ən böyük genişlənməsi oldu: Misir, Efiopiya, İran, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Argentina və Səudiyyə Ərəbistanı bu təşkilata dəvət aldı. Argentina sonradan imtina etsə də, Səudiyyə Ərəbistanı qərarsız olsa da, daha dərin mesaj Qlobal Cənubun yeni iddiaları idi.

BRİCS ölkələrinin liderləri tezliklə Rusiyanın Kazan şəhərində 16-cı sammit üçün yenidən bir araya gələcəklər. Keçən il BRİCS-i Qlobal Şərq (Çin və Rusiya) ilə Qlobal Cənub arasında koalisiya adlandırmaq olardı. Onun genişlənməsi inkişaf etməkdə olan dünyanın ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi dünya nizamının uğursuzluqlarından dərin narazılığının güclü siqnalıdır. Bir il sonra, dünyada böyük güclər arasında artan müharibə riskinə baxmayaraq, BRİCS Qlobal Cənub üçün daha cəlbedici olub. BRİCS iki istiqamətdə vəd verir. Birincisi, onun genişlənməsi özlüyündə təşkilatın güclü fəaliyyətindən və böyük cəlbediciliyindən xəbər verir. İkincisi, bu, əsasən inkişaf maliyyəsi və alternativ valyutalarla bağlı problemləri həll etmək cəhdidir.

Yohannesburqda başlayan yeni üzvlərə qoşulma prosesi kifayət qədər rahat keçib. Misir, Efiopiya, İran və BƏƏ bu ilin əvvəlində BRİCS-ə birbaşa olaraq qoşulublar. Yeni üzvlərin bir çox potensial faydaları var. Enerji ilə zəngin BƏƏ maliyyə mənbəyi, möhkəm gəlirlər və canlı startap mədəniyyətidir. Ərəb dövlətləri arasında Misir xüsusi və görkəmli rol oynayır. Efiopiya ilə birlikdə əhalinin sayına görə Afrika ölkələri arasında müvafiq olaraq üçüncü və ikinci yerləri tutur. İran sanksiyalara və İsraillə münaqişəyə baxmayaraq, enerji baxımından zəngin regional güc statusuna malikdir.

Ötən il göstərdi ki, Qlobal Cənubda BRİCS-ə qoşulmaq istəyi daha da artır. Tayland və Malayziyanın təşkilata qoşulmaq istəyi iqtisadi artım və inteqrasiya baxımından əhəmiyyətli irəliləyişlər göstərən bir region olan Cənub-Şərqi Asiya blokunun gələcək birləşməsini göstərir. Asiyanın o biri ucunda Türkiyə və Avrasiya dövləti olan Azərbaycan da təkliflər verib. Prezident Ərdoğan 24 liderlə birlikdə Kazanda iştirak edəcək. Daha bir neçə dövlət də qoşulmağa hazırlaşır.

Kazanda BRICS-ə yeni üzvlər gələcəkmi?

Qrup hazırda üzv olmaq istəyən bütün təşkilatlar üçün ümumi bir problemlə üzləşir: artım və səmərəliliyin tarazlaşdırılması. Sentyabrda BRİCS xarici işlər nazirləri birgə bəyanat qəbul edə bilməyiblər. Səbəb Yaxın Şərqlə bağlı fikir ayrılıqları və BMT Təhlükəsizlik Şurasında Afrika nümayəndəsinin namizədliyi olub. Kazanda əsas komandanın genişləndirilməsi mümkündür, bununla belə, çox güman ki, tam üzvlükdən aşağı olan yeni tərəfdaş ölkələr kateqoriyası təqdim ediləcək. Bu, keçən ilki sammitin bəyannaməsində qeyd olunan məqsədə nail olmaq demək olacaq (BRİCS növbəti zirvə görüşündə ölkələrinin xarici işlər nazirlərinə tərəfdaş ölkələrin modelini daha da inkişaf etdirmək və mümkün tərəfdaş ölkələrin siyahısını hazırlamaq və bu barədə 2012-ci il tarixində hesabat vermək tapşırılıb).

BRİCS-in "anti-Qərb" mahiyyəti haqqında çox danışılıb, çünki orada Çin və Rusiyanın böyük təsiri var. Lakin uzunmüddətli perspektivdə blokun Qlobal Cənubda genişlənməsi əslində Moskva və Pekinin təsirini zəiflədə bilər. Qlobal Cənub nə Qərbin müttəfiqi, nə də düşməni olmalıdır. O, “ABŞ-ın nisbi gücünün zəifləməyə başladığı və dünya nizamının gələcəyinin hələ də çox qeyri-müəyyən olduğu” dünyada çox vektorluluq təcrübəsini məhdudlaşdırmaq istəmir.

İctimai maraqların həyata keçirilməsi

BRICS, onun əsasında yaradılmış və baş ofisi Şanxayda yerləşən Yeni İnkişaf Bankı (NDB) vasitəsilə ən əhəmiyyətli təsirə malikdir. Bank Standard & Poor's-dan AA+ reytinqinə malikdir və ən böyük təsisçilərdən biri olan Rusiyaya qarşı Qərbin sanksiyalarına baxmayaraq, onu qoruyub saxlamağa nail olur. NDB-nin əsas səhmdarları bərabər payda olan beş əsas BRİCS üzvüdür. Bununla belə, o, BMT-yə üzv olan bütün dövlətlər üçün açıqdır və bu yaxınlarda Əlcəzairin üzvlüyünü təsdiqləyib. Digər əsas olmayan üzvlər Banqladeş, Misir, BƏƏ və Uruqvaydır. İllik NDB kredit ödənişləri təxminən 4 milyard dollar təşkil edir ki, bu da Dünya Bankının 100 milyard dollardan çox rəqəmindən xeyli aşağıdır.

Qüdrətli dolların qlobal hegemonluğuna görə, Qərbin sanksiyalarını sarsıtmaq təhlükəsi ABŞ-ın əsas müttəfiqlik sistemindən kənar bütün dövlətlərin ümumi zəifliyidir. Xüsusilə Rusiya və Çin, Hindistan və Rusiya arasında və ASEAN çərçivəsində daha böyük maliyyə muxtariyyətinin əldə edilməsinə yönəlmiş yerli valyutalar üzrə ikitərəfli sazişlərin genişləndirilməsi mövcuddur. Və beləliklə, onlar indiyədək dolların dominantlığını zəiflətməyə nail olublar.

BRICS bunu de-dollarizasiya adlandırmaq istəməsə də, rəqəmsal və mərkəzləşdirilməmiş texnologiyalardan istifadə edərək dollardan yan keçmək üçün BRICSPay platformasının yaradılması istiqamətində işlər davam edir. Xüsusilə ciddi sanksiyalar altında olan Rusiya bu sahədə uğur əldə etməkdə maraqlıdır. Bununla belə, BRİCS çərçivəsində istənilən sürətli irəliləyiş birmənalı qarşılanmır. Bəli, bir çox dövlətlər öz valyutalarını müstəqil şəkildə təqdim etməyə davam edirlər, lakin Kazanda bu cür razılaşmalar üçün ümumi platformanın həyata keçirilməsi baxımından yalnız aralıq nəticələr əldə ediləcək.

Müharibədən əziyyət çəkən dünyada naviqasiya

2018-ci ildə “böyük güc yarışı” başlayanda BRİCS ticarət və investisiyaların silaha çevrildiyi qlobal tendensiya ilə üzləşməli oldu. Digər neqativ amil isə Rusiya-Ukrayna münaqişəsi başlayandan böyük dövlətlərin açıq şəkildə müharibə ilə məşğul olmasıdır. Və 2023-cü il oktyabrın 7-də HƏMAS terror aktından sonra Fələstinə və Livana hücum edən hazırkı İsrail hökumətini Vaşinqtonun silahlandırması və himayə etməsi regional münaqişə astanasına gətirib çıxarıb. Bu arada, Afrikanın Saheldən Somaliyə qədər geniş bir bölgəsi artan zorakılıqdan və uğursuz dövlətlərdən əziyyət çəkir. Bu gün dünyanın çox hissəsi müharibə və ya müharibə astanasındadır.

İndiyədək BRİCS Ukraynadakı döyüşlər fonunda təzyiqlərin öhdəsindən məharətlə gəlib. Yaxın Şərq daha ciddi problem yaradır. ABŞ-ın da iştirak etdiyi İsrail-İran müharibəsi BƏƏ-nin sabitliyini və rifahını təhdid edə bilər və Misirə İsrailə qarşı daha qətiyyətli davranması üçün əlavə təzyiq göstərə bilər. Bu arada Misir və Efiopiya arasında gərginlik səngimək bilmir. Bunlar yalnız dörd yeni BRİCS üzvüdür. Blokun ümumiyyətlə, fəaliyyətinə təsir edən üzvlər arasında ikitərəfli gərginliklə bağlı heç bir problemi yoxdur, ən yaxşı nümunə Çin və Hindistan arasında məsul blokdaxili rəqabətdir. Əslində, BRİCS-in rəqiblərin qarşılıqlı əlaqədə olduğu və ünsiyyətdə olduğu platformaya çevrilmək imkanı var ki, onlar ikitərəfli gərginliyi azalda bilər.

BRİCS-in daha da genişlənməsi parçalanma qüvvələrinin artması və çoxtərəfliliyin formal strukturlarının yavaş-yavaş tənəzzülü fonunda baş verir. Bu ona gətirib çıxarır ki, qeyri-rəsmi birliklər problemlərin həllində mərkəzi rol oynamağa başlayıblar. Bütün çatışmazlıqlara və iştirakçıların müxtəlifliyinə baxmayaraq, getdikcə populyarlaşan BRİCS dünyada yaranmış balanssızlığı düzəltmək üçün çoxlu zəruri vasitələrdən biridir. Xeyr, o, BMT-nin bərbad sistemini əvəz edə bilməz, lakin onun davamlılığı və inkişafı göstərir ki, bədnam parçalanmaya baxmayaraq, kollektiv fəaliyyət üçün impuls nə qədər qeyri-bərabər və uyğun olsa da, kifayət qədər canlı olaraq qalır.

BRİCS yüksəlişdədir: dünya dəyişir

BRİCS nəinki iqtisadiyyatda öz mövqeyini gücləndirir, həm də beynəlxalq siyasətdə getdikcə nüfuzlu bir birliyə çevrilir. Bu qrup ölkələr həqiqətən inkişaf edir, Avropanın “Titanik”i isə sürətlə batmaqdadır. Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrikadan ibarət BRİKS son onilliklərdə əhəmiyyətli iqtisadi irəliləyiş əldə etmiş inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatların güclü ittifaqıdır. Bu dövlətlər təkcə iqtisadiyyat dünyasının əsas oyunçuları deyil, həm də beynəlxalq siyasətdə getdikcə daha çox nüfuz sahibi olan subyektlərdir.

BRİCS-ə üzv ölkələr dinamik inkişaf edən bazarlara görə reputasiyaya malikdirlər. 2010-cu ildən 2021-ci ilə qədər onların qlobal ÜDM-dəki payı 18%-dən 26%-ə yüksəlib. Qruplaşmada qrupun ÜDM-nin 70%-dən çoxunu təşkil edən Çin üstünlük təşkil edir. Braziliya, Hindistan və Cənubi Afrikanın səhmləri daha təvazökardır. Təsirli artıma baxmayaraq, bu ölkələr uzunmüddətli inkişafını təhdid edən struktur problemlərlə, o cümlədən zəif institutlarla üzləşirlər.

Daxili parçalanmalar və siyasi problemlər

Ümumi istəklərə baxmayaraq, BRİCS-in əhəmiyyətli daxili ziddiyyətləri var. Üzv ölkələr iqtisadi göstəricilərə, siyasi sistemlərə və geosiyasi maraqlara görə çox fərqlidirlər. Ciddi fikir ayrılıqları daxili birliyi təhdid edir və vahid strategiyanın hazırlanmasını çətinləşdirir. Lakin onları ümumi məqsəd birləşdirir - Qərbin (xüsusən də ABŞ dollarının) hökmranlığını sarsıtmaq və onları bu asılılıqdan xilas edə biləcək alternativ maliyyə mexanizmlərini inkişaf etdirmək. Vahid BRİCS valyutası dollardan asılılıqdan qurtulmağın bir yolu kimi görülür.

Bu gün beynəlxalq ticarətin 90%-i dollara bağlıdır və bir çox BRİCS ölkələri xarici əməliyyatlar üçün ondan istifadə etməyə məcburdur. Tətbiq olunan asılılıq onların iqtisadi suverenliyini məhdudlaşdırır və Vaşinqtonun sanksiyalarına qarşı həssaslığını artırır. Bu üstünlüklə mübarizə aparmaq üçün BRİCS milli valyutalarla dəstəklənən yeni ödəniş vasitələri yaratmağa çalışır. Belə bir tədbir assosiasiyaya üzv ölkələrə dollara müraciət etmədən birbaşa qarşılıqlı ticarət aparmağa imkan verəcək.

BRİCS ölkələri iqtisadi qarşılıqlı fəaliyyətlə yanaşı, elm və texnologiya sahəsində də əməkdaşlığı gücləndirirlər. Qrup üzvləri assosiasiya daxilində innovasiya və texnologiya transferini stimullaşdırmaq üçün fəaliyyət planı hazırlayıblar ki, bu planda BRİCS ölkələrinin təkcə iqtisadi sahədə deyil, həm də elmi inkişaflar səviyyəsində sıx əməkdaşlıq etmək istəyi vurğulanır.

V.VƏLİYEV