‘’Türk dilinin sehirli dünyası’’ proqramının bu günkü hissәsindә qәdim uyğur türkcәsi haqqında danışacağıq. SİA bu barədə Türkiyə saytlarına istinad edir.
Müasir türk dilinin coğrafi və linqvistik prinsiplərinə görə Qarluq qrupuna aid olan uyğur dilində bu gün əsasən Şərqi Türküstanda danışılır. Türklərin ən qədim yaşayış məkanlarından biri olan və türk mədəniyyətinin ən zəngin nümunəsi hesab edilən Şərqi Türküstan tarix boyu siyasi və coğrafi bir termin kimi istifadə edilib. Bu gün Çin idarəçiliyində olan sözügedən bölgənin adı 18 Noyabr 1884-cü ildə “yeni torpaq” mənasına gələn “Xin Jiang” olaraq adlandırılaraq Çin imperiyasının tabeçiliyinə keçib.
1955-ci ilin 1 oktyabr tarixində bugünkü Uyğur Muxtar Bölgəsi (Xin Jiang Uyğur Muxtar Bölgəsi) yaradılıb. Bölgənin paytaxtının adı da Urumçi olaraq dəyişdirilib.
Şərqi Türküstanda Turfan, Kumul, Aksu, Kaşqar, Hoten, İli, Çöçək və Altay adlı səkkiz inzibati bölgə var. 1993-cü ilə dair qeydlərə görə, bölgədə məskunlaşan əhalinin sayı 16 milyondan çox olub. Bu əhalinin 47 faizini uyğur türkləri təşkil edir. Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Əfqanıstan, Pakistan, Hindistan, eləcə də Türkiyə və Səudiyyə Ərəbistanında 500 mindən çox uyğur türkünün yaşadığı bildirilir.
Qeyd etməliyik ki, uyğurlar biri 8-ci əsrin ortalarında indiki Monqolustan ərazisində, digəri isə 9-cu əsrin ortalarında hazırda məskunlaşdıqları ərazidə olmaqla iki dövlət qurub. «Uyğur» adına ilk dəfə Bilgə xaqan kitabəsində yer verilib. Bilgə xaqan kitabəsindən başqa müxtəlif mənbələrdə müxtəlif şəkildə qeyd olunan “Uyğur” adının mənası və mənşəyi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Uyğur türklərinin məlumatına görə ''uyğur'' sözü “birləşənlər” və ya “əməkdaşlıq edənlər” mənasına gəlir. Bunu məşhur türkoloq Radlof da Qutadqu-biliq əsəri üçün yazılan ön sözdəki bir rəvayətə əsaslanaraq dəstəkləyib.
Uyğur türkləri türk dili və mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol oynayıblar. Bu gün türkoloqlar və dilçilər tərəfindən köhnə və yeni olaraq ayırdıqları uyğur türkcəsi çox köklü bir tarixə malikdir. Bir cəmiyyətin öz əlifbası ilə maarifləndirici və elmi mətnlər yazması həmin cəmiyyətin zənginliyinə işarə edir.
Qədim uyğur türkləri əvvəlcə Göktürk əlifbasından istifadə edirdilər. Əsərlərinin çox az hissəsi soqd əlifbası ilə, əksəriyyəti soqd əlifbasının funksional formasından təsirlənən uyğur əlifbası ilə, kiçik bir hissəsi isə manixey əlifbası ilə yazılmışdır. Brahmi və Tibet əlifbası ilə yazılmış uyğur əsərləri də mövcuddur.
Uyğur türkləri soqd, çin tokar, sanskrit və tibet dillərində yazılmış çox sayda əsəri tərcümə ediblər. Bu yolla uyğur dilinə sox sayda əcnəbi söz daxil olub. Uyğurlardan qalan əsərlər arasında dini mətnlərə, şeirlərə, atalar sözlərinə, hekayələrə və hüquqi sənədlərə rast gəlmək mümkündür. Sözügedən hüquqi sənədləri qiymətləndirən alman arxeoloqu və Orta Asiya tədqiqatçısı A.von Le Coq deyib:
“O dövrdə Avropa ilə müqayisədə uyğurlar bu sahədə də üstün idilər. Maraqlıdır ki, o dövrdə nə qədər avropalı qala bəyi əlyazma ilə hüquqi ifadələrlə müqavilə hazırlaya bilərdi? Halbuki uyğurlar arasındakı bir kəndli belə buna qadir idi. Hüquqi qanunlar yüksək dərəcədə inkişaf etmiş və yaxşı təşkil olunmuş hüquq praktikasından xəbər verir. Qədim uyğur dilindən günümüzə qədər gəlib çatan ən əhəmiyyətli əsərlər arasında ''İrk Bitig'', ''Altun Yaruk'', ''Kalyanamkara'' və ''Papamkara'' hekayələri var''.
“Türk dilinin sehirli dünyası” proqramının bugünkü hissəsində qədim uyğur dili haqqında danışdıq.
Bütün xəbərlər Facebook səhifəmizdə
USD
EUR
GBP
RUB