‘’Türk dilinin sehirli dünyası’’ proqramının bu günkü hissәsindә qәdim uyğur türkcәsi haqqında danışacağıq. SİA bu barədə Türkiyə saytlarına istinad edir.
Müasir türk dilinin coğrafi və linqvistik prinsiplərinə görə Qarluq qrupuna aid olan uyğur dilində bu gün əsasən Şərqi Türküstanda danışılır. Türklərin ən qədim yaşayış məkanlarından biri olan və türk mədəniyyətinin ən zəngin nümunəsi hesab edilən Şərqi Türküstan tarix boyu siyasi və coğrafi bir termin kimi istifadə edilib. Bu gün Çin idarəçiliyində olan sözügedən bölgənin adı 18 Noyabr 1884-cü ildə “yeni torpaq” mənasına gələn “Xin Jiang” olaraq adlandırılaraq Çin imperiyasının tabeçiliyinə keçib.
1955-ci ilin 1 oktyabr tarixində bugünkü Uyğur Muxtar Bölgəsi (Xin Jiang Uyğur Muxtar Bölgəsi) yaradılıb. Bölgənin paytaxtının adı da Urumçi olaraq dəyişdirilib.
Şərqi Türküstanda Turfan, Kumul, Aksu, Kaşqar, Hoten, İli, Çöçək və Altay adlı səkkiz inzibati bölgə var. 1993-cü ilə dair qeydlərə görə, bölgədə məskunlaşan əhalinin sayı 16 milyondan çox olub. Bu əhalinin 47 faizini uyğur türkləri təşkil edir. Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Əfqanıstan, Pakistan, Hindistan, eləcə də Türkiyə və Səudiyyə Ərəbistanında 500 mindən çox uyğur türkünün yaşadığı bildirilir.
Qeyd etməliyik ki, uyğurlar biri 8-ci əsrin ortalarında indiki Monqolustan ərazisində, digəri isə 9-cu əsrin ortalarında hazırda məskunlaşdıqları ərazidə olmaqla iki dövlət qurub. «Uyğur» adına ilk dəfə Bilgə xaqan kitabəsində yer verilib. Bilgə xaqan kitabəsindən başqa müxtəlif mənbələrdə müxtəlif şəkildə qeyd olunan “Uyğur” adının mənası və mənşəyi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Uyğur türklərinin məlumatına görə ''uyğur'' sözü “birləşənlər” və ya “əməkdaşlıq edənlər” mənasına gəlir. Bunu məşhur türkoloq Radlof da Qutadqu-biliq əsəri üçün yazılan ön sözdəki bir rəvayətə əsaslanaraq dəstəkləyib.
Uyğur türkləri türk dili və mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol oynayıblar. Bu gün türkoloqlar və dilçilər tərəfindən köhnə və yeni olaraq ayırdıqları uyğur türkcəsi çox köklü bir tarixə malikdir. Bir cəmiyyətin öz əlifbası ilə maarifləndirici və elmi mətnlər yazması həmin cəmiyyətin zənginliyinə işarə edir.
Qədim uyğur türkləri əvvəlcə Göktürk əlifbasından istifadə edirdilər. Əsərlərinin çox az hissəsi soqd əlifbası ilə, əksəriyyəti soqd əlifbasının funksional formasından təsirlənən uyğur əlifbası ilə, kiçik bir hissəsi isə manixey əlifbası ilə yazılmışdır. Brahmi və Tibet əlifbası ilə yazılmış uyğur əsərləri də mövcuddur.
Uyğur türkləri soqd, çin tokar, sanskrit və tibet dillərində yazılmış çox sayda əsəri tərcümə ediblər. Bu yolla uyğur dilinə sox sayda əcnəbi söz daxil olub. Uyğurlardan qalan əsərlər arasında dini mətnlərə, şeirlərə, atalar sözlərinə, hekayələrə və hüquqi sənədlərə rast gəlmək mümkündür. Sözügedən hüquqi sənədləri qiymətləndirən alman arxeoloqu və Orta Asiya tədqiqatçısı A.von Le Coq deyib:
“O dövrdə Avropa ilə müqayisədə uyğurlar bu sahədə də üstün idilər. Maraqlıdır ki, o dövrdə nə qədər avropalı qala bəyi əlyazma ilə hüquqi ifadələrlə müqavilə hazırlaya bilərdi? Halbuki uyğurlar arasındakı bir kəndli belə buna qadir idi. Hüquqi qanunlar yüksək dərəcədə inkişaf etmiş və yaxşı təşkil olunmuş hüquq praktikasından xəbər verir. Qədim uyğur dilindən günümüzə qədər gəlib çatan ən əhəmiyyətli əsərlər arasında ''İrk Bitig'', ''Altun Yaruk'', ''Kalyanamkara'' və ''Papamkara'' hekayələri var''.
“Türk dilinin sehirli dünyası” proqramının bugünkü hissəsində qədim uyğur dili haqqında danışdıq.
Bütün xəbərlər Facebook səhifəmizdə
Digər xəbərlər

Xəbər lenti
Rusiya Avropaya qarşı - ANALİTİK
Siyasət 14:19Hande Erçel etirafa bənzər açıqlama verdi - FOTO
Şou-Biznes 14:10Paşinyan İrəvanı revanşistlərdən “təmizləyir”..
Siyasət 14:09Kürdlər simvolik olaraq silahlarla ayrılırlar - GÜNDƏM
Siyasət 14:04"Sumqayıt" klubu futbolçusu ilə yollarını ayırıb
İdman 14:00Unikal gediş, uğurlu nəticə - RAKURS
Siyasət 13:54Prezident ARDNF-in ötənilki büdcəsinin icrasını təsdiq edib
İqtisadiyyat 13:48Lisey və gimnaziyalara qəbulun nəticələri açıqlanıb
Təhsil 13:09Ekoloji avtomobil idxalında 2 dəfədən çox artım qeydə alınıb - FOTOLAR
İqtisadiyyat 13:02Azərbaycan iqtisadiyyatı 1,5 % böyüyüb
İqtisadiyyat 12:47Azərbaycanda orta aylıq əmək haqqı 9 % artıb
İqtisadiyyat 12:47Azərbaycanda unun topdansatış qiymətləri açıqlanıb
İqtisadiyyat 12:43"Danone" ləğv olunur
İqtisadiyyat 12:30ANAMA işə qəbul elan edir
Sosial 11:52Bu, açıq-aşkar ikiüzlülükdür! - Sergey Lavrov
Dünya 11:50Əbu-Dabi görüşü: sülhə aparan yolun növbəti mərhələsi
Siyasət 11:46Kəlbəcərdə beynəlxalq səyyahlar İstisuda çimiblər
Turizm 11:44Gələn həftədən bağçalara qəbul başlayır
Təhsil 11:34Azərbaycanda “Radioelektron vasitələrə verilən icazələr” sistemi yenilənib
İqtisadiyyat 11:24İlham Əliyev Monqolustan Prezidentini təbrik edib
Siyasət 11:05Türkiyə üçün tarixi gün
Dünya 10:48Təbii qazın qiyməti artıb
İqtisadiyyat 10:43“Kənddən Şəhərə” həftəsonu yarmarkası təşkil olunacaq
İqtisadiyyat 10:25Qızıl 20 dollardan çox bahalaşıb
İqtisadiyyat 10:24ADY və Çin şirkəti Anlaşma Memorandumu imzalayıblar - FOTOLAR
İqtisadiyyat 10:22Ağdamda sümük fraqmentləri aşkar edilib
Hadisə 10:20Şübhəli bilinən şəxs saxlanılıb
Hadisə 10:10Beynəlxalq səyyahlar Kəlbəcərdə olublar
Turizm 10:08Azərbaycan və Çin sənəd imzalayıb - FOTOLAR
İqtisadiyyat 09:56Azərbaycan nefti 2 %-dən çox ucuzlaşıb
İqtisadiyyat 09:46Tanınmış aparıcı cəsarətli paylaşımı ilə gündəmə gəlib - FOTOLAR
Şou-Biznes 08:40Bakının bir sıra yollarında tıxac yaranıb - SİYAHI
Sosial 08:32Hizbullahın artilleriya komandiri öldürüldü
Dünya 08:18Naxçıvandan xaricə məhsul ixracı 16 faiz artıb
Dünya 08:17Pentaqon bu məhdudiyyətləri ləğv etdi
Dünya 08:06"Qanlı cümə axşamı"nın "Dallas"ı 62 yaşında ərə gedir
Şou-Biznes 07:39Papadan süni intellektlə bağlı sevindirici xəbər
Dünya 07:23Bu gün yağış yağacaq
Sosial 07:19Konfrans Liqası: Gürcüstan klublarından qələbə
İdman 06:50Doğuş konsert verəcək
Şou-Biznes 05:43Rusiya səmasında 50-dən çox PUA vuruldu
Dünya 04:47Röya bibi oldu - FOTO
Şou-Biznes 04:08Arda Turanın klubu darmadağınla başladı
İdman 03:22Sabah bu ərazilərdə işıq olmayacaq
İqtisadiyyat 03:20"Bitcoin”dən tarixi rekord
İqtisadiyyat 02:31Naxçıvanda əsas kapitala 106 milyon manatdan çox vəsait yönəldilib
İqtisadiyyat 02:11Çin bu adı necə aldı..?
Maraqlı 01:08Ən etibarlı avtomobil istehsalçılarının adı açıqlanıb...
Texnologiya 00:56Trampın bəyanatları Avropaya təzyiq etmək və...
Dünya 00:45Özəl xəbərlər
Digər xəbərlər
Redaktorun seçimi
Köşə yazıları
Populyar
Valyuta məzənnəsi
-
USD 1,7000
0,00%
-
EUR 1,9849
-0,52%
-
GBP 2,3046
-0,38%
-
RUB 2,1912
+0,71%