‘’Türk dilinin sehirli dünyası’’ proqramının bu günkü hissәsindә qәdim uyğur türkcәsi haqqında danışacağıq. SİA bu barədə Türkiyə saytlarına istinad edir.
Müasir türk dilinin coğrafi və linqvistik prinsiplərinə görə Qarluq qrupuna aid olan uyğur dilində bu gün əsasən Şərqi Türküstanda danışılır. Türklərin ən qədim yaşayış məkanlarından biri olan və türk mədəniyyətinin ən zəngin nümunəsi hesab edilən Şərqi Türküstan tarix boyu siyasi və coğrafi bir termin kimi istifadə edilib. Bu gün Çin idarəçiliyində olan sözügedən bölgənin adı 18 Noyabr 1884-cü ildə “yeni torpaq” mənasına gələn “Xin Jiang” olaraq adlandırılaraq Çin imperiyasının tabeçiliyinə keçib.
1955-ci ilin 1 oktyabr tarixində bugünkü Uyğur Muxtar Bölgəsi (Xin Jiang Uyğur Muxtar Bölgəsi) yaradılıb. Bölgənin paytaxtının adı da Urumçi olaraq dəyişdirilib.
Şərqi Türküstanda Turfan, Kumul, Aksu, Kaşqar, Hoten, İli, Çöçək və Altay adlı səkkiz inzibati bölgə var. 1993-cü ilə dair qeydlərə görə, bölgədə məskunlaşan əhalinin sayı 16 milyondan çox olub. Bu əhalinin 47 faizini uyğur türkləri təşkil edir. Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Əfqanıstan, Pakistan, Hindistan, eləcə də Türkiyə və Səudiyyə Ərəbistanında 500 mindən çox uyğur türkünün yaşadığı bildirilir.
Qeyd etməliyik ki, uyğurlar biri 8-ci əsrin ortalarında indiki Monqolustan ərazisində, digəri isə 9-cu əsrin ortalarında hazırda məskunlaşdıqları ərazidə olmaqla iki dövlət qurub. «Uyğur» adına ilk dəfə Bilgə xaqan kitabəsində yer verilib. Bilgə xaqan kitabəsindən başqa müxtəlif mənbələrdə müxtəlif şəkildə qeyd olunan “Uyğur” adının mənası və mənşəyi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Uyğur türklərinin məlumatına görə ''uyğur'' sözü “birləşənlər” və ya “əməkdaşlıq edənlər” mənasına gəlir. Bunu məşhur türkoloq Radlof da Qutadqu-biliq əsəri üçün yazılan ön sözdəki bir rəvayətə əsaslanaraq dəstəkləyib.
Uyğur türkləri türk dili və mədəniyyətinin inkişafında mühüm rol oynayıblar. Bu gün türkoloqlar və dilçilər tərəfindən köhnə və yeni olaraq ayırdıqları uyğur türkcəsi çox köklü bir tarixə malikdir. Bir cəmiyyətin öz əlifbası ilə maarifləndirici və elmi mətnlər yazması həmin cəmiyyətin zənginliyinə işarə edir.
Qədim uyğur türkləri əvvəlcə Göktürk əlifbasından istifadə edirdilər. Əsərlərinin çox az hissəsi soqd əlifbası ilə, əksəriyyəti soqd əlifbasının funksional formasından təsirlənən uyğur əlifbası ilə, kiçik bir hissəsi isə manixey əlifbası ilə yazılmışdır. Brahmi və Tibet əlifbası ilə yazılmış uyğur əsərləri də mövcuddur.
Uyğur türkləri soqd, çin tokar, sanskrit və tibet dillərində yazılmış çox sayda əsəri tərcümə ediblər. Bu yolla uyğur dilinə sox sayda əcnəbi söz daxil olub. Uyğurlardan qalan əsərlər arasında dini mətnlərə, şeirlərə, atalar sözlərinə, hekayələrə və hüquqi sənədlərə rast gəlmək mümkündür. Sözügedən hüquqi sənədləri qiymətləndirən alman arxeoloqu və Orta Asiya tədqiqatçısı A.von Le Coq deyib:
“O dövrdə Avropa ilə müqayisədə uyğurlar bu sahədə də üstün idilər. Maraqlıdır ki, o dövrdə nə qədər avropalı qala bəyi əlyazma ilə hüquqi ifadələrlə müqavilə hazırlaya bilərdi? Halbuki uyğurlar arasındakı bir kəndli belə buna qadir idi. Hüquqi qanunlar yüksək dərəcədə inkişaf etmiş və yaxşı təşkil olunmuş hüquq praktikasından xəbər verir. Qədim uyğur dilindən günümüzə qədər gəlib çatan ən əhəmiyyətli əsərlər arasında ''İrk Bitig'', ''Altun Yaruk'', ''Kalyanamkara'' və ''Papamkara'' hekayələri var''.
“Türk dilinin sehirli dünyası” proqramının bugünkü hissəsində qədim uyğur dili haqqında danışdıq.
Bütün xəbərlər Facebook səhifəmizdə
Digər xəbərlər

Xəbər lenti
Putin yeganə təyyarədaşıyan gəmisini itirdi
Dünya 16:28Baş prokuror vətəndaş qəbulu keçirib - FOTOLAR
Sosial 16:21Britaniya və Fransanın süqutu - REALLIQ
Siyasət 16:13Avtobus marşrutlarına onlayn bilet satışı 2 dəfəyə yaxın artıb
İqtisadiyyat 16:00"PSG-Kapital İnvestisiya Şirkəti"nin adı dəyişdirilib
İqtisadiyyat 15:46Makron Fələstinlə bağlı mesaj verdi
Dünya 15:36Ağdam Sənaye Parkında dəmir qapı istehsalı müəssisəsi yaradılacaq
İqtisadiyyat 15:34"Karvan" Araz Abdullayevi heyətinə qatıb
İdman 15:18İlin ilk beş ayında 1 264 əkiz, 57 üçəm doğulub
Sosial 15:17İşsiz şəxslərin sayı
Sosial 15:15Taliban İrana xəbərdarlıq etdi
Dünya 15:1519 min 783 nikah qeydə alınıb
Sosial 15:1525 min 148 ölüm halı qeydə alınıb
Hadisə 15:05Azərbaycan əhalisinin sayı
Siyasət 15:03AMB iki sığorta şirkətinə icrası məcburi sərəncamlar verib
İqtisadiyyat 15:02Böyük təbiət alimi, maarifçi
Sosial 14:50"Coursera" platformasından 25 minə yaxın vətəndaş istifadə edib" - Nazir
İqtisadiyyat 14:49Rusiya Avropaya qarşı - ANALİTİK
Siyasət 14:19Hande Erçel etirafa bənzər açıqlama verdi - FOTO
Şou-Biznes 14:10Paşinyan İrəvanı revanşistlərdən “təmizləyir”..
Siyasət 14:09Kürdlər simvolik olaraq silahlarla ayrılırlar - GÜNDƏM
Siyasət 14:04"Sumqayıt" klubu futbolçusu ilə yollarını ayırıb
İdman 14:00Unikal gediş, uğurlu nəticə - RAKURS
Siyasət 13:54Prezident ARDNF-in ötənilki büdcəsinin icrasını təsdiq edib
İqtisadiyyat 13:48Lisey və gimnaziyalara qəbulun nəticələri açıqlanıb
Təhsil 13:09Ekoloji avtomobil idxalında 2 dəfədən çox artım qeydə alınıb - FOTOLAR
İqtisadiyyat 13:02Azərbaycan iqtisadiyyatı 1,5 % böyüyüb
İqtisadiyyat 12:47Azərbaycanda orta aylıq əmək haqqı 9 % artıb
İqtisadiyyat 12:47Azərbaycanda unun topdansatış qiymətləri açıqlanıb
İqtisadiyyat 12:43"Danone" ləğv olunur
İqtisadiyyat 12:30ANAMA işə qəbul elan edir
Sosial 11:52Bu, açıq-aşkar ikiüzlülükdür! - Sergey Lavrov
Dünya 11:50Əbu-Dabi görüşü: sülhə aparan yolun növbəti mərhələsi
Siyasət 11:46Kəlbəcərdə beynəlxalq səyyahlar İstisuda çimiblər
Turizm 11:44Gələn həftədən bağçalara qəbul başlayır
Təhsil 11:34Azərbaycanda “Radioelektron vasitələrə verilən icazələr” sistemi yenilənib
İqtisadiyyat 11:24İlham Əliyev Monqolustan Prezidentini təbrik edib
Siyasət 11:05Türkiyə üçün tarixi gün
Dünya 10:48Təbii qazın qiyməti artıb
İqtisadiyyat 10:43Özəl xəbərlər
Digər xəbərlər
Redaktorun seçimi
Köşə yazıları
Populyar
Valyuta məzənnəsi
-
USD 1,7000
0,00%
-
EUR 1,9849
-0,52%
-
GBP 2,3046
-0,38%
-
RUB 2,1912
+0,71%