Artmaqda olan meşə yanğınlarının qarşısını necə almalıyıq? - ARAŞDIRMA

Dünyada elm və texnikanın inkişafı, istər-istəməz insanların ölümü, maddi sərvətlərin məhv edilməsi, ətraf mühitin kobud şəkildə pozulması halları ilə nəticələnən hadisələrdən yan keçmir.
Təbii fövqəladə hallar mövzusu getdikcə aktuallaşır. Daşqınların, zəlzələlərin, vulkan püskürmələrinin sayı ildən-ilə artır.

Meşə yanğınları təbii fəlakətlərdir və meşə yanğınları ən ciddi problemlərindən biridir. Son zamanlar meşələrin ümumi sahəsi qeyri-mütənasib şəkildə azalmışdır. Və bu azalmanın səbəblərindən biri də meşə və torf yanğınlarıdır. Hazırda hər il çoxlu meşə yanğınları baş verir və meşə və torf yanğınlarının fəlakətli hadisələri artır. Onların bəşəriyyətə gətirdiyi zərər çox böyükdür.

Təbii yanğınlar anlayışına meşə yanğınları, çöl və taxıl massivlərinin yanğınları, qalıq yanacaqların torf və yeraltı yanğınları daxildir. Meşə yanğınları meşələrin və digər maddi sərvətlərin məhvinə, hətta bəzən insan tələfatına səbəb olan ən çox yayılmış təbiət hadisələri sırasındadır. Statistikalar göstərir ki, zəif yerüstü yanğının yayılma sürəti 1 m/dəq-dən çox deyil, orta hesabla 1-dən 3 m/dəq-ə qədər, güclü - 3 m/dəq-dən çox olur. Zəif yeraltı yanğın, yanma dərinliyi olmayan yanğın hesab olunur. 25 sm-dən çox, orta - 25 ilə 50 sm arasında, güclü - 50 sm-dən çox dərinlikdə b aş verir. Yanğınlar meşələrin məhvinə, heyvan və bitkilərin tələf olmasına, yanğın zonasında istilik balansının pozulmasına, atmosferin yanma məhsulları ilə çirklənməsinə, torpaq eroziyasına səbəb olur. Meşə yanğınları tez-tez yaralanmalara, xəstəliklərə və ölümlərə səbəb olur.
Təbii yanğınların mənbəyi təbii səbəblər ola bilər: şimşək çaxması, özbaşına yanma, ağacların sürtünməsi. Əksər hallarda təbii yanğınlar insanların yanğın təhlükəsizliyi tələblərini pozması nəticəsində baş verir. Təbii yanğınların təxminən 60-70%-i yaşayış məntəqələrindən 5 kilometr radiusda baş verir. Bu zonada insanlar çox vaxt "təbiətdə" vaxt keçirirlər.

Təbii yanğınların əsas səbəbləri: sönməmiş siqaret, yanan kibrit, atəşdən sonra yanan çubuq, günəş şüalarını sındıran şüşə butulka, avtomobilin səsboğucusundan çıxan qığılcımlar, köhnə otların, küləşlərin, zibillərin yanması meşə yaxınlığında və ya torf sahəsi, kənd təsərrüfatında istifadə üçün yanğından təmizlənən meşə torpaqları və ya meşə otlaqlarının inkişafı və s daxildir. təbii yanğınların əsas potensial mənbələrindən biri tonqaldır. Bəzi hallarda təbii yanğınlar qəsdən yandırma, texnogen qəzalar və ya fəlakətlər nəticəsində baş verir.

Meşə yanğını meşə ərazisinə kortəbii yayılan bitki örtüyünün nəzarətsiz şəkildə yanmasıdır. Bu fenomen çox sürətli və tez-tez baş verir. Bu cür fəlakətlər və onlarla bağlı yaranan fövqəladə hallar hər il ölkənin müxtəlif bölgələrində baş verir . Meşə yanğınları ağac və kolları, meşədə yığılmış məhsulları, bina və tikililəri məhv edir. Yanğın nəticəsində zəifləmiş plantasiyalar zərərli xəstəliklərin mərkəzinə çevrilir ki, bu da təkcə yanğından zərər çəkənlərin deyil, həm də ətrafdakı canlı aləmin məhv olmasına səbəb olur. Yanğınlar nəticəsində meşənin qoruyucu, su-mühafizə və digər faydalı xassələri azalır, qiymətli fauna tükənir. Yanğınların 80%-ə qədəri iş və istirahət yerlərində yanğında baş verir. İşləyərkən əhalinin yanğın təhlükəsizliyi tədbirlərinin pozulması, habelə meşədə nasaz avadanlıqdan istifadə edilməsi nəticəsində baş verir. Ağac kəsmə sahələrində meşə yanğınları əsasən yaz aylarında kəsmə sahələri yanğın üsulları ilə təmizləndikdə - ağac kəsmə qalıqlarının yandırılması zamanı baş verir.

Meşə yanğınlarının baş vermə səbəblərini və inkişaf prosesini təhlil edərək, meşələrdə yanğın təhlükəsinin hava şəraitindən əhəmiyyətli dərəcədə asılı olduğunu, proqnozlaşdırma üçün hazırda kifayət qədər qabaqcıl üsulların mövcud olduğunu görmək asandır.

2021-ci il isə meşə yanğınlarının sayına görə rekord vurub. Hesablamalara görə, 18,16 milyon hektardan çox meşə yanıb.Ekoloqlar, mütəxəssisləri və digər ekspertlər həyəcan təbili çalırlar - əgər yanğın meşələri öldürməkdə davam edərsə, o zaman iqtisadi itkiləri saymasaq, ətraf mühitə bərpası mümkün olmayacaq dərəcədə ziyan dəyəcək.

Ölkə ərazisində son günlərdə ərzində ümumilikdə 109 -dan çox yanğına çıxış hadisəsi qeydə alınıb. Bunun 47-si Şimal-qərb və Şimal regionunun payına düşüb. Təxminən 500 hektara yaxın ərazini əhatə edən bu yanğınlar arasında biçilmiş taxıl, quru ot, kol-kos sahələri və meşə massivləri üstünlük təşkil edir.

Şabran rayonunun Xəlfələr kəndi ərazisində biçilmiş taxıl sahəsində başlayan yanğının havanın isti və küləkli olması səbəbindən qısa zamanda genişlənərək bir neçə fərdi ev və yardımçı tikiliyə zərər vurub. Havanın isə isti və küləkli olması səbəbindən yanğınsöndürmə işlərini çətinləşdirsə də, yanğının genişlənməsinin qarşısının alınması və söndürülməsi istiqamətində təxirəsalınmaz tədbirlər həyata keçirilir.

Ekoloji siyasətin əsasını təşkil edən ətraf mühitin sağlamlaşdırılması sahəsində nəticə əldə etmək məqsədilə respublikamızda Avropa qanunvericiliyinin tələblərinə uyğunlaşdırılmış bir sıra mühüm qanunlar qəbul olunmuş, normativ-hüquqi sənədlər, dövlət proqramları hazırlanmış və təsdiq edilmişdir. Respublika üçün aktual olan ekoloji problemlərin dayanıqlı inkişaf prinsipləri əsasında həll edilməsi məqsədilə müvafiq dövlət proqramları çərçivəsində tədbirlər görülür.

Bu sözləri SİA-ya açıqlamasında Kimya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, Ekoloq Sadiq Həsənov qeyd edib.

Lakin bir çox tədbirlərin görülməsinə, planların həyata keçirilməsinə baxmayaraq təbiət üçün təhlükə doğuran proseslər qarşısı alınmaz dərəcədə genişlənməkdədir.
Ekoloq hesab edir ki, meşə yanğınlarının qarşısının alınması üçün hamıda məsuliyyət olmalıdır. Xüsusən, yaxınlıqda əkin sahələri olan əkinçilər sahələr biçildikdən sonra, guya, torpağın canlanması üçün biçilmiş əraziləri yandırırlar. Bu səbəblə dəfələrlə meşə yanğınları olub.

Belə yanğınların qarşısını almaq üçün ən vacib olan həmin əraziləri müasir texnikalarla təmin etmək və nəzarət altında saxlamaqdır. Ümumiyyətlə meşələr odundan, ağacdan gördüyümüz yarpaq töküntüdən ibarət deyil. İnsana nəfəs gətirən ağciyərlərlərdir ki, onları təmin edən oksigen məhz həmin yanan ağacların, meşələrin məhsuludur. Təcrübələr göstərir ki, bir il ərzində 1 ədəd şam ağacı ilə iki ailəni təmin eləyə bilir. Yanğınlar təkcə meşələri yox, həmçinin torpağın üst qatında olan mikro orqanizmləri məhv edir. Hansı ki, onlar, ağac qırıntıdan, çürüntüdən,yarpaq qalıqlarından əmələ gəlmişdir. Onların yanması da torpaqda olan bir çox canlı orqanizmlərin məhvinə gətirib çıxarır.
Tez tez baş verən yanğınların qarşısının almasa gələcəkdə çox böyük fəsadlara yol açacaqdır. Ən əsas məsələ sayılan onların bərpası da təəssüflər olsun ki, uzun zaman aparır həm də maddiyyat tələb edir. Burda təkcə dövlətin üzərinə yük düşmür, həyəcan təbili çalmaq lazımdır ki, vətəndaşlar da dərhal bu işlərə qatılmalıdır.

Dövlət Yanğın Nəzarəti Xidmətinin, Dövlət yanğın nəzarəti işinin təşkili şöbəsinin rəisi, daxili xidmət polkovnik-leytenantı Cəmil Xudiyev isə qeyd edir.

Aparılmış araşdırmalar və müşahidələr onu deməyə əsas verir ki, ölkəmizdə meşə yanğınları antropogen amillərin təsirindən baş verir. Belə ki, meşə və meşə ətrafı yaşayış məntəqələrində, əkin sahələrində, istirahət və digər məqsədlər üçün meşələrə üz tutan vətəndaşların yanğın təhlükəsizliyi qaydalarına riayət etməməsi, odla ehtiyatsızlığı, qadağan edilmiş qanunsuz odun kömürü istehsalı məqsədilə ocaqxanaların təşkili və çox təəssüfki qəsdən törədilmiş yanğınlar meşələrdə yanğınların baş verməsilə nəticələnir. Dövlət Yanğın Nəzarəti Xidmətinin əməkdaşları tərəfindən Xidmətin rəhbərliyinin müvafiq əmri əsasında meşələrin yanğın təhlükəsizliyinin təmin edilməsi məqsədilə həyata keçirilmiş yoxlamalar və araşdırmalar nəticəsində meşə və meşəətrafı ərazilərdə qanunsuz odun kömürü istehsalı məqsədilə təşkil edilmiş ocaqxanalar aşkar edilmişdir. Belə ki, 2021-ci ildə 23 ədəd, 2022-ci ildə isə 9 ədəd qanunsuz ocaqxana fəaliyyəti aşkar edilmişdir. Eyni zamanda 2022-ci ilin ötən dövrü ərzində aparılmış məqsədyönlü araşdırmalar zamanı 6 ünvanda ərazilərin qəsdən yandırılması faktları aşkar edilmiş, həmin şəxslər barəsində müvafiq tədbirlər görülərək toplanmış materiallar aidiyyəti üzrə məsələyə hüquqi qiymət verilməsi üçün hüquq mühafizə orqanlarına göndərilmişdir.

Yanğınlar nə qədər əraziyə yayılıb və əsasən hansı rayonları əhatə edir?

Baş vermiş yanğınlar meşə, əkin sahələri, eləcə də bələdiyyə və dövlət fondu torpaqları olmaqla geniş ərazini əhatə etmişdir. Yanğına məruz qalmış ümumi sahələrin hesablanması təhqiqat prosesinin tərkib hissəsi olmaqla xüsusi texniki vasitələrdən istifadə olunaraq ölçmə işləri həyata keçirilərək müəyyən ediləcəkdir. Məlumat üçün bildirirəm ki, yanğınlar əsasən Şabran, Siyəzən, Quba və Qəbələ rayonlarının ərazilərini əhatə etmişdir.

Yanğın hadisələri baş vermiş ərazilərin mürəkkəb dağlıq relyefdə olması, texnikaların hərəkəti üçün əlverişsiz şərait, meteoroloji amillərin təsiri yanğınların söndürülməsinə ciddi çətinliklər yaratmışdır. İsti və küləkli havaların üstünlük təşkil etməsi yanğınsöndürmə əməliyyat şəraitini çətinləşdirmişdir. Qeyd olunan səbəblərdən yanğın genişlənərək ətraf ərazilərə yayılmışdır.

Azərbaycan Respublikası meşələrində yanğın təhlükəsizliyinin etibarlı təmin edilməsi məqsədilə Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Dövlət Yanğın Nəzarəti Xidmətinin rəisinin müvafiq əmri əsasında Xidmətin struktur bölmələrinin əməkdaşları tərəfindən yay mövsümü öncəsi respublika ərazisində meşə sahələrində yanğın-texniki müayinələr həyata keçirilmişdir. Müayinələrin nəticələri əsasında aşkar edilmiş yanğın təhlükəsizliyi qaydalarının pozulması hallarının aradan qaldırılması, xüsusi riskli ərazilərdə yanğına qarşı rejimin gücləndirilməsi və nəzarət tədbirlərinin artırılması məqsədilə meşə təsərrüfatı mərkəzləri, aidiyyəti yerli icra hakimiyyəti orqanları qarşısında məsələlər qaldırılmış və icrası nəzarətə götürülmüşdür. Müayinələr zamanı aşkar edilmiş yanğın təhlükəsizliyi qaydalarının pozuntularına, eləcə də yüksəkgərginlikli elektrik hava xətləri keçən, avtomobil yolları və əkin sahələri ilə həmsərhəd ərazilərdə yanğın təhlükəsizliyi etibarlı təmin edilmədiyinə görə cavabdeh şəxslər barəsində inzibati xəta haqqında protokollar tərtib edilərək inzibati tənbehvermə haqqında qərarlar qəbul edilmişdir.

Eyni zamanda yuxarıda qeyd edilən müvafiq əmrin icrasının davamı olaraq əhali arasında Xidmətin əməkdaşları tərəfindən, eləcə də Xidmətin rəhbər heyətinin iştirakı ilə Daxili İşlər Nazirliyinin, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin, aidiyyəti digər qurumların nümayəndələri ilə birgə meşə və əkin sahələrində yerində olmaqla, praktiki və əməli işlər görülməklə geniş miqyaslı maarifləndirmə tədbirləri həyata keçirilmiş, KİV-nin köməyindən istifadə olunaraq daha böyük auditoriyanın əhatə olunması təmin edilmişdir.

Yanğının əsas baş vermə səbəbləri arasında insan faktoru rol oynayır. Yanğın səbəblərinin 70-80 faizinə səbəb bu olur. İnsanlar meşə ərazilərində istirahətə gedirlər, qəsəbələrdən, kəndlərdən meşələrə gedib-gəlir, müəyyən meyvə və giləmeyvə yığırlar, bəzən bu cür vəziyyətlərdə odla ehtiyatsız davranma halları olur. Bu sözləri Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Dövlət Yanğından Mühafizə Xidmətinin rəis müavini polkovnik Rza Xudiyev deyib.

Meşənin hansısa hissəsində tonqal qalaya bilərlər, ocaq qalayıb, samovar dəmləyə bilərlər. Həmin adamlar çıxıb gedirlər, amma yandırdıqları közü söndürmürlər. Külək başlayır, bildiyiniz kimi dağlıq ərazilərdə külək çox olur, qısa zamanda yanğının böyük əraziyə yayılmasına səbəb olur. Bilirsiniz ki, meşələr dağlıq ərazilərdə yerləşir, oranın relyefi o qədər mürəkkəbdir ki, texnikanın, şəxsi heyətin hərəkəti müəyyən dərəcədə məhdud olur. Yanğın baş verəndə qısa zamanda müxtəlif istiqamətlərdə yayılmağa başlayır ki, bu zaman tələb olunan texnikanın qısa zamanda əraziyə cəlb olunması çətin olur. İlkin olaraq yanğın yerinə 1-2 avtomobil gedir, amma sözsüz ki, onların gücü çatmır. Bu səbəbdən həmin əraziyə digər rayonlardan kömək göndəririk. Bu da vaxt itkisinə gətirib çıxarır ki, yanğın qısa zamanda böyük sahələrə yayılır və orada yanğının söndürülməsi mürəkkəb olur. Tikanlı kollar, keçilməz yollar, sıldırımlı qayalar çətinlik yaradır. Yanğının söndürülməsi işini təşkil etmək üçün külli miqdarda texnika, canlı qüvvə tələb olunur. Bütün bunlar cəmləşdirilməli və qərargah yaradılmalıdır.

Havar Şəfiyeva