Bəşəriyyətin nüvə dərdi - ANALİTİK

Məşhur rus alimi Mendeleyevin tərtib etdiyi dövri sistemdə 110-dan çox kimyəvi elementin adı var. Onların təbiətdə demək olar ki, 50 faizi geniş yayılıb. Qalanları isə sadəcə var və ümumi ad ilə "Nadir elementlər" adlandırılır. Nadir element dedikdə, yer qabığında miqdarı adi elementlərdən xeyli az olan və xassələrinin lazımi dərəcədə öyrənilməməsi ilə əlaqədar olaraq, tətbiqi məhdud çərçivədə olan elementlər nəzərdə tutulur. Uran da təbiətdə var, mövcud izotopları arasında Uran-338 ən sabiti hesab olunur.

Mənbələrdən oxuyuruq: Bölünmə termini, parçalanma və yaxud materiyanın dağılması kimi məna kəsb edir. Nüvənin parçalanması prosesində atom nüvəsinin xırda nüvələrə və digər elementlərə parçalanması baş verir. Belə proseslər çoxlu sayda digər elementlərə xas olan əlamətdir. Atom elektrik stansiyaları üçün xammal olan U-235 nəzəri cəhətdən hesablanmış xüsusi normativlər üzrə parçalanma reaksiyası həyata keçirir və bu məcburi parçalanma adlanır. U-235-in bölünməsinin əsası onu yüksək sürətli neytronlarla bombardıman etməkdir. Neytron U-235-in nüvəsinə ani sürətlə daxil olduqda, o, kiçik vaxt ərzində iki yüngül nüvəyə parçalanır. Bu halda qamma şüalarla birlikdə iki-üç neytron ayrılır. Qamma şüalar rentgen şüalara bənzər olsa da, yüksək nüfuzetmə gücünə və enerjiyə malikdir. Bundan əlavə nüvənin parçalanması zamanı istilik enejisi də əmələ gəlir ki, o da öz növbəsində uranın qızdırılmasına sərf olunur. Parçalanma nəticəsində ayrılan neytronlardan biri, növbəti uran nüvəsinə nüfuz etdikdə o da əvvəlki qayda ilə parçalanır və bu proses təkrarlanır. Əgər uran-235 kifayət qədər çoxdursa, nüvənin parçalanması və daxili neytron bombardımanı nəticəsində zənzirvari raeaksiyaya yarana bilər. Sonra isə əgər zəncirvari reaksiya uzun müddət davam edirsə bütün uran-235-in ehtiyatı daha yüngül elementlərə (işlənmiş nüvə yanacağına) çevrilmiş olur.

Bəli, Uran elementi neytronların “hücumundan” sonra bölünür və yüksək enerji əmələ gəlir. Bəs təbiətdə mövcud olan, lakin kəşv edilənə qədər bəşəriyyətə, insanlığa heç bir zərəri olmayan bu element niyə bu günümüzün ən dağıdıcı kimyəvi varlığına çevrilib? Bu sualın cavabı asandır. Sirr deyil ki, təbiətin bu nadir elementinin dağıdıcı, təhlükəli hala gəlməsinin səbəbkarı insanlardır. Dünya bu enerjidən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edir. Ağıllı başlar nüvə enerjisindən sülh məqsədləri üçün, yəni elektrik enerjisi əldə etmək üçün, digərləri isə dünyanın bir kəsimini, daha doğrusu bəşəriyyəti məhv etmək üçün istifadə edir. Bir az da dəqiqləşdirsək nüvə silahı əldə edir. Bu gün dünyanın iri dövlətləri nüvə silahına malikdir. ABŞ, Rusiya, Çin, Fransa, İngiltərə və digər ölkələr dünyada mövcud nüvə silahlarının əksəriyyətinə sahibdirlər. Dəhşətli burasıdır ki, həmin nüvə arsenalının saxlanmasına, ona xidmət göstərilməsinə, “yağını-suyunu dəyişməyə” hər il 80 milyard dollar vəsait xərclənir. Halbuki bəşəriyyəti məhv edəcək bu silahlara xərclənən vəsait digər sahələrə yönləndirilsə dünyanın problemləri xeyli azalar, ərzaq qıtlığı başımızın üstünü kəsməz, aclıq yaranmaz, su qıtlığı olmaz.

Alimlər irimiqyaslı nüvə müharibəsinin bir neçə ssenarisini hesablayıblar və müəyyən ediblər ki, qitələrin birində ABŞ və Rusiya arasında nüvə müharibəsinin ən pis vəziyyətində belə insanlar aclıqdan ölməyəcək. Əslində, dünya alimlərinin və elminin yekdil fikrinə görə, kifayət qədər böyük asteroidin düşməsi, Yellowstone tipli vulkanın püskürməsi zamanı və nüvə müharibəsindən sonra hamımızı eyni hadisə gözləyir. Bu halların heç birində ən dəhşətlisi göydən düşən daşın özü deyil, isti lava axınları və partlayışlardan gələn şok dalğaları deyil və radiasiya da deyil. Ən pisi tüstüdür.

Alimlər buna misal olaraq 66 milyon il əvvəl dinozavrları nəyin öldürdüyünü göstərirlər. Əsas versiyaya görə, daha sonra 10-15 kilometr diametrli asteroid Yerə çırpılıb və buna görə də Meksikanın Yukatan yarımadasında diametri 180 kilometr və dərinliyi təxminən 20 kilometr olan Çikxulub krateri hələ də qorunub saxlanılır. Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, stratosferə qədər qalxan his fəlakətə çevrilib. O, bütün planeti keçilməz pərdəyə bürüyüb və bir il yarım ərzində dünyada gecə-gündüz qaranlıq hökm sürüb. Beləliklə, bitki və heyvanların kütləvi baş verib.

Təxminən eyni şeyi atom müharibəsi zamanı elm də nəzərdə tutur. Beynəlxalq tədqiqatçılar qrupu bu yaxınlarda altı müxtəlif nüvə münaqişəsi ssenarisinin nəticələrini hesablayıb. Onlar fəlakətin miqyasına görə fərqlənirlər. Məsələn, Hindistanla Pakistan arasında nüvə müharibəsi baş verərsə, yüzə yaxın atom partlayışı gözləmək olar və bu, atmosferə beş milyon tona yaxın bərk hissəciklərin buraxılması deməkdir. Müharibə zamanı planetə 250 nüvə yükü düşərsə hava 27 milyon ton hisi planetin bir ucundan digərinə daşıyacaq. Tədqiq olunan variantlardan ən dəhşətlisi isə ABŞ və Rusiya arasında nüvə müharibəsidir: 150 milyon ton emissiya –toz dumanı.

Kompüter simulyasiyaları yaxın 15 ildə bütün hallarda nə olacağını göstərib, məlum olub ki, ümumiyyətlə, eyni şey yalnız fərqli miqyasda baş verəcək, yəni, planetin səthinə daha az günəş işığı çatacaq, Yerdəki temperatur kəskin şəkildə aşağı düşəcək və bununla da qida məhsulunun tədarükü mümkünsüz olacaq, beynəlxalq ticarət dayanacaq. Çox güman ki, insanlar heyvandarlıqla məşğul olmaqdan əl çəkəcək, yemi özləri yeyəcəklər. Bununla belə, alimlər üç variantı nəzərdən keçiriblər: maldarlığın eyni səviyyədə saxlanması, qismən dayandırılması və heyvandarlığın tamamilə dayandırılması. ABŞ və Rusiya arasında toqquşma halında heç bir plan işə yaramayacaq, çünki hansısa addımın atılmasına sadəcə vaxtımız qalmayacaq.

Amma dünya xəritəsində elə yer var ki, elmi proqnozlara görə, hətta pik vəziyyətdə belə insanlar nəinki aclıqdan ölməyəcək, hətta qida çatışmazlığı belə onları təhdid etməyəcək. Bu Avstraliya və Yeni Zelandiyadır. Alimlərin fikrincə, “Yaşıl Qitə” buğda hesabına sağ qalacaq, bu, avstraliyalıların əsas kənd təsərrüfatı məhsuludur. Onlar onu 20 milyon tondan çox həcmdə yetişdirirlər ki, bunun da yarısı ixrac olunur. Nüvə müharibəsi olarsa, təbii ki, məhsul istehsalı minimum enəcək, amma ixrac da olmayacaq. Bu o deməkdir ki, bu məhsullar yarıya düşsə belə, özlərinə kifayət edəcək. Eyni zamanda, alimlər etiraf edirlər ki, bu hesablamalar çox gözlənilən bir amili nəzərə almır: Avrasiyadan və ümumiyyətlə, mümkün olan hər yerdən qaçqın axını, şübhəsiz ki, Avstraliyaya töküləcək. Müvafiq olaraq, daha çox insanın özünü qidalandırması lazım olacaq.
Əslində, belə çıxır ki, Amerika Rusiyaya qarşı genişmiqyaslı müharibədə qətiyyən maraqlı deyil. Əgər vəzifə qarşı tərəfə - Rusiyaya zərər verməkdirsə, o zaman Avrasiyada ən böyük olmayan hansısa münaqişənin qızışdırılmasına töhfə vermək strateji baxımdan daha sərfəlidir.

Bu arada məlum olub ki, Rusiya Belarusa nüvə başlığı daşıya bilən raket sistemləri verməyə hazırlaşır. Beləliklə, Moskva NATO kimi öz müttəfiqlərini nüvə qüvvələri ilə əhatə edə biləcəyinə dair siqnal verir. Rusiya-Ukrayna silahlı münaqişəsi nüvə həddini aşağı salıb və Moskva hərbi əməliyyatlar zamanı nüvə silahının mümkün istifadəsinə dair təhdidlərini davam etdirir. İyun ayında bu hədd daha da aşağı düşə bilərdi, çünki Rusiya keçmiş sovet respublikasına, indi onun müttəfiqi Belarusa tezliklə onu nüvə silahına malik “İsgəndər” raket sistemləri ilə təmin edəcəyinə söz vermişdi.

“İsgəndər” operativ-taktiki nüvə silahı olduğu üçün bu, vəziyyəti sabitliyi poza bilər. Bundan əlavə, Rusiya Belarusa nüvə silahı daşıya bilməsi üçün Su-25 hücum təyyarələri parkını modernləşdirməyə kömək etməyi təklif edib. Moskva Minskə nüvə təhlükəsizliyinə zəmanət verməyə və strateji sabitliyi təhlükəyə atmağa hazırdırmı?

“İsgəndər” təklifi ilə bağlı xəbərlər efirə çıxanda Kremlin sözçüsü Dmitri Peskov izah etdi ki, Rusiyanın Belarusa ötürmək niyyətində olduğu sistemlər nüvə silahı daşıya bilər, lakin onların onları alacağı dəqiq deyil. Bu, yeni bir şey deyil, məsələn, Çin DF-21 kimi nüvə qabiliyyətli raket sistemlərini Səudiyyə Ərəbistanına satıb və əvvəllər onları yalnız adi döyüş başlığı daşıya biləcək şəkildə modifikasiya edib.

Hələlik Rusiyanın Belarusa çatdırılmadan əvvəl öz “İskəndər”lərini modifikasiya etmək niyyətində olub-olmadığı barədə məlumat yoxdur. Lakin Rusiya hərbi komandanlığına tabe olmayan nüvə təchizatlı sistemlərin mümkün yerləşdirilməsi ilə bağlı bəyanatlar çox şişirdilib. Bundan əlavə, Minskə təhvil verilməsi planlaşdırılan və nüvə yükü daşıya bilən sistemlər daha çox NATO üçün qeyri-nüvə təhlükəsi yaradır, çünki Belarusun onları təchiz etmək üçün nüvə başlıqları yoxdur.

Ukrayna böhranı zamanı Belarusun Rusiyaya mühüm logistik dəstək verdiyi şübhəsizdir. Fevral ayında, xüsusi əməliyyatın başlamasına cəmi bir neçə həftə qalanda Rusiya və Belarus Belarus-Ukrayna sərhədində birgə təlimlər keçirib. Bu manevrlər zamanı Rusiya S-400 zenit-raket komplekslərini tam hazır vəziyyətə gətirib. O vaxtdan bəri bu buraxılış qurğuları Ukraynaya zərbə endirmək üçün Belarusda olub. 2022-ci ilin mayında Minsk Ukraynanı öz ərazisində cavab zərbələrindən çəkindirmək üçün Rusiyadan “İsgəndər” və S-400 komplekslərini almağı planlaşdırdığını açıqladı.

Belarus prezidenti Aleksandr Lukaşenko S-400 və “İsgəndər”lərin alınmasını elan edərkən Qərbi “nasizmi dövlət ideologiyası səviyyəsinə qaldırmaqda” ittiham edib. Bu, Qərbin Ukraynaya qarşı hərbi əməliyyatda iştirakına görə Rusiya və Belarusa qarşı tətbiq etdiyi sanksiyalara cavab idi. Qərb Ukraynanı müdafiə əməliyyatları üçün müasir artilleriya sistemləri ilə təmin edib. Rusiyanın 6 təyyarəsi Belarus ərazisindən Kiyev, Çerniqov və Sumı vilayətlərinə 12 raket atıb.

Aydındır ki, Belarus münaqişə zamanı Moskvanı dəstəkləmək üçün möhkəm hücum və müdafiə imkanları əldə etmək istəyəcək. Lukaşenko artıq Putindən xahiş edib ki, bu sistemlər “simmetrik cavab” verə bilər. Amma hələlik Qərb Rusiya ilə heç bir nüvə toqquşmasına cəsarət etmir, ona görə də burada simmetriya yalnız qeyri-nüvə xarakterli ola bilər.

Fevral ayında Rusiya prezidenti Vladimir Putin hədələmişdi ki, Qərb Rusiyanın başçılıq etdiyi “xüsusi hərbi əməliyyata” müdaxilə edərsə, bunun nəticələri “bütün tarixinizdə heç vaxt görmədiyiniz kimi” olacaq. Buna görə də Rusiya nüvə qüvvələrini yüksək hazırlıq vəziyyətinə salıb.

Belarus Ukraynadakı hərbi əməliyyatında Rusiyaya dəstək verdiyindən və rus qoşunlarına onun ərazisindən hücum zərbələri endirməsinə icazə verdiyindən, Ukraynanın cavab zərbələri endirmə ehtimalı var. Lakin Belarusun özü hərbi əməliyyatlarda birbaşa iştirak etmir və ruslarla yanaşı döyüşmək üçün öz qoşunlarını Ukraynaya göndərmir. Minsk öz ərazisində nüvə silahının yerləşdirilməsinə icazə verməklə strateji sabitliyə xələl gətirmək istəməyəcək.

Fevralda Lukaşenko ölkəsində nüvə silahının yerləşdirilməsi ehtimalını rədd edərək demişdi: “Əgər Belarus xalqı təhlükə ilə üzləşməsə, təkcə nüvə silahı haqqında deyil, həm də adi silahlardan söhbət gedə bilməz”. Lakin 2016-cı ildə o, Belarusun yerüstü raket bölmələrini adi texnikada modernləşdirmək və onları düşmən silahları üçün etibarlı və əlçatmaz sistemlə təchiz etmək üçün “İsgəndər” raketlərini almaq istəyib.

Rusiya Belarusa nüvə başlığı daşıya bilən raket sistemləri verməyə hazırdır. Beləliklə, Moskva siqnal göndərir ki, NATO kimi müttəfiqlərini nüvə çətirini onların üzərində yerləşdirməklə öz nüvə qüvvələri ilə əhatə edə bilər. Və bu halda Belarus uzaq mənzilli sistemlər alacaq və qonşu NATO ölkələrini daha etibarlı və inamla çəkindirə biləcək. Beləliklə, bu, Moskva və Minsk üçün qarşılıqlı faydalı vəziyyətdir.

Bəli, dünya Uran elementinin zəncirvari reaksiyasından alınan enerjinin təhdidi altındadır. İmkanı çatan nüvə dilində danışır, qarşısındakını gözlə görünməyən neytron yağışı ilə hədələyir. Səbəb də çox bəsitdir. Şünki indiki insanları güllə, top mərmisi, raketlərin canavar ulartısına bənzər səsi ilə qorxutmaq dövrü çoxdan keçib. Ukraynada hər gün yerə səpələnən güllə-mərmi yağışının sayı-hesabı yoxdur, amma müharibə bitmir. Dünən güllə səsindən diksinənlər bu gün top səsinə oyanmırlar. Dünyanın qulağı bu səsə o qədər alışıb ki… Qarşıda nüvə təhlükəsi var. O silahı birinci kim atacaq, o da bəlli deyil. Amma əli tətikdə olan ölkələr də az deyil.

V.VƏLİYEV