O, bütövlük mücəssəməsi idi - (Elegiya)

Azərbaycan elminə, təhsilinə ağır itgi üz verib. Musa Nizam oğlu Quluzadə 13 mart 2023-cü ildə 84 yaşında haqq dünyasına qovuşub. O, 1939-cu ildə may ayının 20-də Masallı rayonunun Xıl kəndində, əməkçi ailəsində anadan olmuşdu. Orta məktəbin 7-ci sinfini əla qiymətlərlə bitirən Musa Quluzadə Lənkəran Kənd Təsərrüfatı Texnikumunda təhsil almışdı. Baxmayaraq ki, həmin sahədə təhsil almağa heç bir həvəsi olmayıb, amma SSRİ rəhbərliyinin həmin vaxtı kənd təsərrüfatını yüksək səviyyədə təbliğ etməsi onu da məktəb yoldaşları ilə birlikdə həmin texnikuma aparıb. Amma yeniyetmə Musanın humanitar sahəyə əvvəldən böyük həvəsi olub. Texnikumu əla qiymətlərlə bitirəndən sonra fikri imtahansız ali məktəbə qəbul olmaq idi. Çünki o vaxtlar belə bir qanun vardı. Texnikumu əla qiymtlərlə bitirənlər ali məktəbə imtahansız qəbul olunurdular. Amma Musa Quluzadə texnikumu bitirəndə bu qanun ləğv olundu. Ona görə də ali məktəbə qəbul olmaq üçün bir imtahan verib, həmin imtahandan da “5” qiymət almaq lazım idi. O, məcbur olub ki, bir imtahan versin. Həmin imtahandan isə keçə bilməyib. Sonra hazırlıq kursuna gedib. Yüksək balla Azərbaycanın ən böyük ali məktəbinə, Dövlət Universitetinə qəbul olub.

Azərbaycan Dövlət Universitetinin iqtisadiyyat-tarix fakültəsinin axşam şöbəsində təhsilini davam etdirib. Artıq üçüncü kursdan gündüz şöbəsinə keçib. Elə universitetdə oxuyanda Musa Quluzadə ictimai işlərdə də məşğul olub. Çox sürətlə inkişaf etməyə başlayıb. Çünki həmin vaxtı Azərbaycanın ən yüksək təhsil ocağı olan Dövlət Universitetində də yüksək təfəkkürlü alimlər, professorlar dərs deyirdi. Həmin vaxtı universitet sözün həqiq mənasında bir gur yanan ocaq idi. Orada reallıq, ab-hava çox yüksək idi. Bu ali məktəb çoxlu tələbələr üçün əlçatmaz sayılırdı. Amma həmin professorlar Musa Quluzadənin savadına, təşkilatçılığına inanıb, ona əllərindən gələn köməklikləri eləyirdilər. Yerlibazlıq, qohumbazlıq, bölgəbazlıq kimi xəstəliklər həmin vaxtı Azərbaycan Dövlət Universitetində yox idi. Orada əsas meyar yalnız tələbələrin biliyi və təfəkkürü əsas götürülürdü. Musa müəllim hələ tələbə olan vaxtı onu kommunist partiyası sıralarına qəbul ediblər.

Təhsilini başa vurduqdan sonra onu bu ali məktəbdə saxlamaq istəsələr də razılıaşmayıb. Artıq 1962-ci ildən bədii yaradıcılıqla məşğul olmağa başlayan Musa Quluzadənin iki hekayəsi həmin vaxtı Azərbaycan Radio müsabiqəsinin qalibi olub və radiodan səslənib. Bu da cavan yazıçıya özünə qarşı bir inam yaradıb. Həmin vaxtlardan da o, bir müddət partiya orqanlarında müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. Sonra bir müddət Bilik Cəmiyyətində sədr müavini vəzifəsində də işləyib. Çoxlu mühazirələr oxuyub. Orada işləyə-işləyə Marksizm-Leninizm Universitetini də əla qiymətlərlə bitirib. Sonra bir müddət Əzizbəyov (indiki Xəzər) rayon partiya komitəsində işləyib. Daha sonra Musa Quluzadəni həmin dövrün sayılıb-seçilən elm müəssisələrindən olan Respublika Lenin Muzeyində elmi işçi kimi əmək fəaliyyətini davam etdriməyə dəvət eləyiblər. O, elmlər namizədə kimi elmi işini müdafiə eləyəndən az sonra burada şöbə müdiri təyin olunub və onun yüksək təşkilatçılığını, dərin savadını görüb muzeyin elmi işlər üzrə direktor müavini təyin ediblər.

Musa Quluzadə düz 20 il bu təşkilatda işləyib. Amma bu işlə paralel çox gənc yaşlarından Azərbaycan Podaqoji İnstitutunda ( indiki Pedoqoji Universitet) axşam şöbəsində dərs deməyə başlayıb. Hətta o vaxtı tələbələrin çoxu ondan yaşca böyük idi. Buna baxmayaraq, onlar öz müəllimlərinin mühazirələrinə böyük həvəslə gəlir və ondan çox şeyi öyrənmək istəyirdilər. Həmin vaxtı Pedaqoji İnstitutun kafedra müdiri professor Zakir Şıxlinskini Azərbaycan Dövlət Universitetinə apardılar. O da Musa müəllimi Azərbaycan Dövlət Universitetinə dərs deməyə dəvət elədi. Beləliklə, Musa müəllim həmin vaxtdan bir vaxtlar özünün təhsil aldığı bu ali məktəbdə tələbələrə tarix fənnini tədris eləməyə başlayıb. Əlbəttə, əsas iş yeri Respublika Lenin Muzeyi olmaq şərtilə. Artıq Sovetlər Birliyi və partiya sistemi dağılandan sonra 1991-ci ildə Musa müəllim Sosial İdarəetmə və Palitalogiya İnstitutunun ( indiki Prezident yanında Azərbaycan Dövlət İdarəçilik Akademiyası) tarix kafedrasında dosent kimi fəaliyyətini davam etdirib. Elə orada işləyə-işləyə doktorluq işini yazıb və müdafiə edərək, tarix elmləri doktoru olub. O, akademiyada aspirantura, doktorantura şöbəsinin müdiri vəzifəsində işləyirdi. Lap cavanlıq illərindən müəllimlik sənətinə həvəsi olan Musa Quluzadə uzun illər özünün sevimli işində çalışıb. O, tarix elmləri doktoru və professor idi. Ona Azərbaycan Prezidenti tərəfindən Əməkdar müəllim fəxri adı verilmişdi. Bütün bu illərdə özünün bədii yaradıcılığından da ayrılmayan Musa Quluzadə çoxlu hekayələr, povestlər, pyeslər, kinossenarilər yazıb. 1984-cü ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü idi. Musa Quluzadə 12-dən çox bədii kitabın müəllifidir.

Bundan başqa Musa müəllim bir neçə elmi kitablar da yazıb. Bunlar- “Dinimiz dünən və bugün” (monoqrafiya), “ Müstəqil Azərbaycan Respublikasında din münasibətləri” , “Azərbaycanda dövlət və din münasibətləri” (1920-2000-ci illər), “Azərbaycan SSR-də dövlət və din münasibətləri” ( 1920-1991-ci illər), “Azərbaycanın dövlətçilik tarixi” (dərslik) və başqa kitabları da Azərbaycan elminə layiqli töhfələrdir. O, 200-dən çox elmi və publisistik məqalələrin də müəllifiidi. Musa Quluzadənin yazdığı esselər- “Xəzərim mənim”, “Kor Xəlil”, “Sərhədsiz quşlar”, “Kölgədə bitən... Kölgədə yaşayan” əsərləri hamının sevə-sevə oxuduğu esselər olmaqla Azərbaycanda esse janrında yazılan ən gözəl nümunələrdir. Musa Quluzadə həddindən artıq təvazökar insan idir və çox vaxt istəməyib ki, onun haqqında nəsə məqalə yazsınlar. Amma bütün bunlara baxmayaraq, Əli Şirin Şükürlünün “ Mənəviyyat işığında”- Musa Quluzadə - 75, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Dillər kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor Akif Bayramovun “Musa Quluzadə - 70”, Yazıçı-jurnalist Nurəddin Ədiloğlunun “ Professor Musa Quluzadə - 77”, İdris Hacızadənin “Sözü ilə əməli vəhdət təşkil edən alim”, Ağalar İdrisoğlunun onun haqqında yazdığı bir neçə oçerkləri, portret cizgiləri onun həyatının bəzi anlarını layiqincə işıqlandırıb. Əlbəttə, bu yazılar belə böyük alim, böyük şəxsiyyət, gözəl yazıçı, əsl ziyalı, müdrik insan, tariximizin dərin tədqiqatçısı haqqında çox azdır. Bu vaxta qədər onun haqqında daha çox yazılmalıydı. Amma Musa müəllim heç vaxt özünü təbliğ etməyib və etdirməyib. Bu da onun böyük ziyalılığından və təvazökarlığından irəli gəlib.

Çünki, Musa Quluzadə elə böyük şəxsiyyət idi ki, hər bir insan istiyirdi ki, belə şəxsiyyətlə dostluq, yoldaşlıq eləsin. Onunla təmasda olsun, ağıllı məsləhətlərini, fikirlərini eşitsin və onun yüksək fəlsəfi düşüncəsindən bəhrələnsin. Bütün bunları da qələmə alsın. Amma Musa müəllim bunu istəməyib. Elə bununla da onun daxilində, təxəyyülündə olan çoxlu qiymətli fikirlər yazıya köçməyib. Amma belə bir insandan, onun keşməkeşli həyatından, savadından, elmi təfəkküründən bizim gələcək nəsillərimiz çox şey öyrənə bilərdi. Gəlin onu da danmayaq ki, bu gün Azərbaycanımızda Musa Quluzadə kimi yüksək təfəkkürə, ağıla, savada, qərəzsiz mövqeyə malik, əsl müəllim olan, milli birliyə, dövlətə, dövlətçiyiyə və bütövlükdə həmvətənlərimizə təmənnasız xidmət eləyən insanlar heç də çox deyil. Bax, məhz bu cəhətlərinə görə hər bir insan istəyirdi ki, onunla dostluq, yoldaşlıq eləsin. Bu insandan çox şeyləri əxz eləsin. Çox sevindirici haldır ki, hətta Musa müəllim cəmi bir dəfə sinifə girib və cəmi bir dəfə mühazirə dediyi tələbələri belə onu unuda bilmirdi. Həmişə hörmətlə xatırlayırdılar. Bu, hər müəllimə qismət olmayan böyük xoşbəxtlik, bir naxış idi.

Professor Musa Quluzadənin Azərbaycanda ən yaxın dostlarından biri və bəlkə də birincisi, müasir ədəbiyyatımızın canlı klassiki, xalqımızın çox sevimli əsl ziyalısı, böyük alimi, dünya və Antik ədəbiyyatın Azərbaycanda ən dərin bilicilərindən biri olan, hamının şəxsiyyətinə, istedadına pərəstiş elədiyi, Xalq şairi Nəriman Həsənzadə idi. Nəriman müəllimlə, Musa müəllim uzun illərdir ki, dostluq, yoldaşlıq eləyirdilər. Onlar bir-birini yarım sözdən başa düşürdülər. Bu da dostluqda ən vacib şərtlərdən biridir. Daha doğrusu bir-birini yarım sözdən başa düşən insanlar əsl dost ola bilir. Nəriman müəllim ona “Musa qağa” yəni Musa qardaş deyirdi. Biz də onları həmişə dost, qardaş kimi qiymətləndirirdik. Bəli. Bu gün Musa Quluzadə isgisindən ən çox kövrələn və sızıldayan da Nəriman Həsənzadə və başqa yaxın dostlarıdır.

Çox böyük ziyalı, Azərbaycan dövlətinə, dövlətçiliyinə sadiq Musa Quluzadə 2023-cü ilin 13 mart tarixində doğulduğu Masallı rayonunun Xıl kəndində torpağa tapşırılıb. Yeriniz cənnət olsun əziz dostumuz.

Belə gözəl, əsl kişilik, insanlıq, ziyalılıq mücəssəməsi olan Musa Quluzadəni itirməyimizdən çox qəmliyik. Belə insanlar həyata çox az gəlir. Allah ona qəni-qəni rəhmət eləsin.

Dostlar adından:

Xalq şairi Nəriman Həsənzadə, professorlar İbrahim Quliyev, Fərahim Sadıqov, YAP Qaradağ rayon təşkilatının sədri Qafar Əliyev, Əməkdar incəsənət xadimi Ağalar İdrisoğlu