İrana zərbə və əks-zərbə - RAKURS

Hələ Tramp birinci dəfə hakimiyyətə gələndə İranın nüvə proqramı ətrafında gedən danışıqlardan imtina etmişdi. Amma qəsa hakimiyyəti ona Tehrana qarşı niyyətlərini həyata keçirməyə imkan verməmişdi. Bu dəfə isə ABŞ-ın yeni prezidenti deyəsən İrana həqiqətən başağrısı olacaq. Seşkiqabağı debatlarından tutmuş, fərqli tribunalara qədər Trampın çıxışlarında İran mövzusu ilk cümlələrdən başlayıb. Məsələ bundadır ki, ABŞ-İsrail cütlüyünün endirəcəyi hava zərbələrindən narahat olan təkcə Tehran deyil, həm də İranın qonşularıdır.

Səudiyyə Ərəbistanının müdafiə naziri şahzadə Xalid bin Salman ABŞ-a səfər edib. Danışıqların mövzularından biri regional təhlükəsizlik olub. Yaxın Şərqdə Vaşinqtonun tezliklə İsrailin İranın nüvə obyektlərinə qarşı əməliyyatına sanksiya qoyacağına dair qorxular var ki, bu da yeni eskalasiya dövrünə səbəb olacaq. Tehran açıq şəkildə deyir ki, onun nüvə infrastrukturuna birbaşa hücum regional paytaxtlara ağrılı təsir göstərəcək. 2023-cü ildə İranla diplomatik münasibətləri bərpa edən Səudiyyə tərəfi, deyəsən, qarşıdurmada qalmaqdan qorxur.

Səudiyyə Ərəbistanının müdafiə nazirini Pentaqon rəhbəri Pit Heqset qəbul edib. ABŞ hərbi departamentinin rəhbəri açıq şəkildə bildirib ki, İran bu həftələrdə danışıqların gündəminin mərkəzindədir. İslam Respublikası Yaxın Şərqdə "böyük narahatlıq doğurur". Lakin o, təhlükənin konkret hansı aspektlərinin müzakirə edildiyini açıqlamayıb. Nazirlərin görüşünün digər mövzusu ABŞ və onun ərəb müttəfiqi arasında ikitərəfli münasibətlərin inkişafı olub. “Biz güc vasitəsilə sülhə nail olacağıq və Amerikanı birinci yerə qoyacağıq. Lakin bu, tərəfdaşlıq münasibətlərinə məhəl qoymamaq demək deyil”, - Heqset danışıqların qapalı hissəsi başlamazdan əvvəl vurğulayıb.

Cozef Baydenin prezidentliyi sönən kimi, ABŞ kəşfiyyat agentlikləri İsrailin İranın nüvə infrastrukturuna “əhəmiyyətli” zərbələr endirməyi nəzərdən keçirdiyinə dair kəşfiyyat məlumatları toplayıb. Yəhudi dövləti əmindir ki, indi ən əlverişli məqamdır: Tehran, bu hesablamalara görə, israillilərin birbaşa hücumlarından sonra hələ də öz hava hücumundan müdafiə sistemini bərpa edə bilməyib. Amerika kəşfiyyat orqanı düşünür ki, Baş nazir Benyamin Netanyahu hökuməti hazırkı prezident Donald Trampın administrasiyasına zorakı ssenarini dəstəkləmək üçün təzyiq göstərmək istəyəcək. Kəşfiyyat agentlikləri hesab edir ki, Tramp Baydendən fərqli olaraq, İsrailin arqumentlərini daha çox qəbul edir.

“The Telegraph”ın fevralın 25-də mənbələrə istinadən verdiyi məlumata görə, İran ABŞ-ın hücuma “qoşula biləcəyindən” ciddi şəkildə ehtiyat edir. Nəşrin yazdığına görə, İslam Respublikası nüvə obyektlərini gücləndirmək üçün mühüm addımlar atır. “Onlar sadəcə hücumu gözləyirlər, hər gecə bunu gözləyirlər və hamı yüksək hazırlıq vəziyyətindədir – hətta heç kimin bilmədiyi yerlərdə belə”, – mənbə The Telegraph-a bildirib. “Nüvə obyektlərinin gücləndirilməsi üzrə işlər uzun illərdir davam edir, lakin son bir ildə bu, intensivləşib... Bir neçə əlavə hava hücumundan müdafiə qurğuları yerləşdirilib, lakin iranlılar başa düşürlər ki, genişmiqyaslı hücum zamanı bu vasitələr təsirsiz ola bilər”.

Tramp açıq şəkildə İranla bu ölkənin nüvə sənayesini məhdudlaşdıracaq və hərbi riskləri azaldacaq yeni nüvə sazişində israr edir. Artıq 2015-ci il nüvə sazişinin, Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planının (JCPOA) bərpasından söhbət getmir. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (MAQATE) baş direktoru Rafael Qrossinin bu yaxınlarda bildirdiyi kimi, JCPOA “boş qabıqdır”. “Mən heç kimin JCPOA-nın bu nöqtədə hər hansı bir rol oynadığına inandığını düşünmürəm. Bu müqavilənin müəyyən müddətə davam etməsi nəzərdə tutulurdu. İndi, onun üstünlükləri və mənfi cəhətləri haqqında nə düşündüyünüzə baxmayaraq, texnoloji baxımdan o, tamamilə yerindən tərpəndi”, - Qrossi izah edib.

MAQATE direktorunun aydınlaşdırdığı kimi, JCPOA mətnində köhnəlmiş məlumatlar var. Bu, hətta hazırda İranın istifadə etdiyi sentrifuqa növlərinə də aiddir. Bununla belə, Qrossinin sözlərinə görə, danışıqlar prosesində, o, yenidən başlasa, “JCPOA-nın fəlsəfəsi davam etdirilə bilər”. O, öz növbəsində, İranın “mükafat müqabilində fəaliyyətlərini” məhdudlaşdırmağı təklif edir.

Amerikanın “Al-Monitor” nəşrinə mənbələr bildiriblər ki, İranın yeni saziş layihəsini mümkün rədd etməsi ABŞ və İsraili əməliyyat keçirməyə təhrik edəcək. Belə olan halda Tramp administrasiyası yəhudi dövlətinə lazım olan bütün ağır bomba növlərini təhvil verəcək, həmçinin İsrail hərbi hava qüvvələrinə yardım göstərəcək. Ayrı-ayrılıqda, Al-Monitor mənbələri qeyd edir ki, ABŞ öz növbəsində İranı bərpa etmək imkanından məhrum etmək üçün onu dənizdən blokadaya almağa çalışacaq. “Bu şəraitdə cəhənnəmin qapıları İran üçün açılacaq, amma indi realdır. Tramp Netanyahuya icazə verəcək. Amerikalılar özləri də boş oturmayacaqlar, lakin uğurlu hücum üçün lazım olan hər şeydə İsrailə kömək edəcəklər”, - mənbələr “Al-Monitor”a bildiriblər.

Bununla belə, Tehran açıq şəkildə əmin edir ki, istənilən hücumu dəf edə biləcəklər. Belə ki, “Böyük Peyğəmbər 19” təlimlərinin açılış mərasimində çıxış edən İran Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah rəisi, general-leytenant Məhəmməd Baqiri bildirib ki, İslam Respublikasının hava hücumundan müdafiə sistemi hazırda döyüş hazırlığının “pik nöqtəsində”dir. Hərbi komandir İsrailin 2024-cü ilin oktyabrında baş vermiş "Tövbə günləri" əməliyyatına istinad edərək, "Ona dəyən cüzi ziyan tamamilə bərpa edilib" deyib. Bu, təkcə raketlər və döyüş pilotsuz təyyarələri istehsal edən yerli zavodları zəiflətmək deyil, həm də əsas obyektləri əhatə edən hava hücumundan müdafiə sistemlərini zəiflətmək məqsədi daşıyırdı.

“Əgər İranın təhlükəsizliyi təhdid edilərsə, o zaman bütün regionun təhlükəsizliyi, qeyri-sabitliyi yaradanlar və onların regional müttəfiqləri təhdid ediləcək”, - Baqiri təlimlər zamanı vurğulayıb. O, cavab zərbələri zamanı hansı regional oyunçuların hədəfə alına biləcəyini dəqiqləşdirməyib, lakin o izah edib ki, Tehran İsrail qırıcılarının təchizatında və əməliyyat planlaşdırmasında iştirak edən hər kəsi günahkar hesab edəcək. Tehrana müxalif telekanalların bildirdiyinə görə, ilk dəfədir ki, İran hərbi rəhbərləri tərəfindən belə bir təhdid edilir.

Bu vəziyyətdə Səudiyyə Ərəbistanı hətta öz platformasında ABŞ və İran arasında danışıqlara ev sahibliyi etməyə və təşkil etməyə hazır olduğunu bildirib. Aydındır ki, özlərini və bütün Yaxın Şərqi yaxınlaşan böyük müharibədən xilas etmək üçün.

İran atomuna son tarix

Böyük Britaniyanın İsraildəki səfiri Saymon Uolters Avropanın Tehrana qarşı tələblərindən danışıb. Onun sözlərinə görə, son aylarda “Avropa üçlüyü”nün diplomatları bir neçə dəfə iranlı həmkarları ilə birbaşa məsləhətləşmələr aparıblar və dialoqa hazır olduqlarını açıq şəkildə bəyan ediblər. Lakin konkret razılıq əldə olunmayıb. “Biz sadəlövh deyilik. Biz bilirik ki, onlar prosesi kənara çəkmək istəyirlər. Biz onlara çox aydın şəkildə dedik ki, sövdələşmə üçün son tarix var və bu son tarix ilin ortası, iyunun sonudur”, - Britaniya səfiri Tel-Əviv Universitetinin Milli Təhlükəsizlik Araşdırmaları İnstitutunda (INSS) konfransda çıxış edərkən deyib.

Bu vaxta qədər “Avropa üçlüyü” qondarma snapback proseduruna hazır olacaq – bu mexanizm BMT Təhlükəsizlik Şurasının İranın nüvə inkişaflarına cavab olaraq ona qarşı tətbiq etdiyi bütün sanksiyaların bərpasını nəzərdə tutur. Xatırladaq ki, 2015-ci ildə Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planının (JCPOA) şərtlərinə uyğun olaraq, altı vasitəçi (Rusiya, ABŞ, Çin, İngiltərə, Fransa, Almaniya) və İran arasında nüvə sənayesinə qoyulan məhdudiyyətlər müqabilində İslam Respublikasına qarşı sanksiyalar təzyiqini yüngülləşdirən razılaşmaya əsasən götürülüb. Səfir izah edib ki, snapback-i işə salmaq üçün “unikal imkan” oktyabrın 18-də başa çatır və prosedura əvvəlcədən hazırlıq görülməlidir.

Britaniyalı diplomatın şərhləri göstərir ki, Aİ JCPOA-nın təkmilləşdirilmiş versiyasını yox, “İranın nüvə silahı istehsal etməyəcəyinə tam təminat” verəcək “tamamilə fərqli bir razılaşma” axtarır. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin baş direktoru Rafael Qrossinin bu ay izah etdiyi kimi, JCPOA öz faydalılığını tamamilə geridə qoyub. "Bu, müvəqqəti bir razılaşma idi" deyib, "texnoloji baxımdan tamamilə ləğv edilib". O, hətta 2015-ci il müqaviləsinin mətnində yer alan İran sentrifuqaları haqqında məlumatın da köhnəldiyini vurğulayıb.

İndi ABŞ prezidenti Donald Tramp İranın nüvə proqramı ilə bağlı prinsipial olaraq yeni saziş bağlamağı təklif edir, lakin onun dəqiq parametrləri məlum deyil. Ağ Ev rəhbəri ictimai çıxışlarında yalnız vurğulayır ki, İslam Respublikasında kütləvi qırğın silahları olmamalıdır, çünki bu, region üçün dəhşətli təhlükə olardı.

İsrail rəsmiləri “Al-Monitor”a bildiriblər ki, danışıqlar JCPOA-dan “daha yaxşı razılaşma”nın işlənməsi haqqında olub. Onların sözlərinə görə, İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu “İsrailin belə bir razılaşma ilə bağlı tələblərinin əhəmiyyətli hissəsinin yerinə yetiriləcəyinə” inanır. Ən azı, bunlar ABŞ hakimiyyətinin Yaxın Şərqdəki müttəfiqinə verdiyi zəmanətlərdir. İsrail rəsmiləri Donald Trampın ardınca Tehran razılaşmadan imtina edərsə, onun üçün “cəhənnəmin qapıları açılacaq”.

Onların fikrincə, belə bir şəraitdə “amerikalılar boş oturmayacaqlar”, İsraili “uğurlu hücum üçün lazım olan hər şeyi” ilə təmin edəcəklər. Dəstək tədbirləri arasında İsrail qırıcılarının yanacaqla təmin edilməsi, güclü bunkerləri məhv edən bombaların İsrailə təhvil verilməsi və İrana qarşı dəniz blokadasının tətbiqi daxil ola bilər. İsrailin xarici işlər naziri Gideon Saar bu yaxınlarda Brüsseldə etiraf edib ki, İranın nüvə proqramını hərbi xarakter almadan dayandırmaq üçün etibarlı hərbi variant masada olmalıdır. Onun sözlərinə görə, İran tərəfi “bir neçə bomba” üçün kifayət qədər uranı zənginləşdirib və hazırda mövcud materialı silaha çevirmək üçün “yollarla oynayır”. "Bizim çox vaxtımız yoxdur" deyə İsrail diplomatiyasının rəhbəri vurğulayıb.

İsrailin İranla danışıqlara başlamaq üçün verdiyi son tarix Avropa ilə üst-üstə düşür. Co Baydenin prezidentliyinin son həftələrində ABŞ kəşfiyyat ictimaiyyətinin topladığı kəşfiyyat məlumatları göstərir ki, İsrail hələ bu ilin ortalarında İranın nüvə infrastrukturuna qabaqlayıcı zərbə endirə bilər. Aydındır ki, danışıqlar prosesi irəli getməsə, bu baş verəcək. Hələlik ABŞ inandırmaq vasitəsi kimi İrana qarşı sanksiya təzyiqlərini artırır. Bu həftə Vaşinqton İslam Respublikasının neft-kimya sənayesi və xammalın daşınması ilə bağlı İranın fiziki şəxsləri, qurumları və gəmilərinə məhdudiyyətlər qoyub.

Tehran təzyiq altında dialoqa razı olmayacağını vurğulayır. İranın xarici işlər naziri Abbas Əraqçi Tehranda rusiyalı həmkarı Sergey Lavrovla birgə mətbuat konfransında deyib: "İranın nüvə danışıqları ilə bağlı mövqeyi aydındır: biz təzyiq və sanksiyalar altında danışıqlar aparmayacağıq". Lakin Əraqçının sözlərindən belə çıxır ki, söhbət “birbaşa danışıqlardan” gedir. Bu o demək ola bilər ki, üçüncü ölkələr vasitəsilə məxfi dialoqun qapısı hələ də bağlı deyil.

V.VƏLİYEV