Qafqazda sülhün və müharibənin açarı - RAKURS

Səudiyyə Ərəbistanında dərc olunan “Asharq Al-Awsat” nəşri Ermənistan və Azərbaycan arasında yeni müharibənin qaçılmaz olduğunu yazıb. Əlavə edib ki, etnik və dini zəmində gərginlik hər an arta bilər: “Ölkələr arasında avtomobil və dəmir yolu əlaqələrini bərpa etmək üçün “Zəngəzur dəhlizi” layihəsi sülh yolu ilə nizamlanma imkanı təklif edir. Qarabağdakı son erməni əsgəri və separatçı, qondarma qurum Azərbaycan ordusunin apardığı lokal antiterror tədbirləri nəticəsində ləğv edildikdən sonra bölgəyə rəsmi İrəvan və onun xaricdəki lobbiləri tərəfindən qanunsuz olaraq məskunlaşdırılmış ermənilər Ermənistana köçdü. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev hərbçilər qarşısında çıxışı zamanı bəyan edib ki, Ermənistan dövləti tarixi Azərbaycan torpağında yaradılıb: “Biz ərazi bütövlüyümüzü bərpa edirik, torpaqlarımızı geri qaytarırıq”.

İlham Əliyev həmçinin bildirib: “Zəngəzur dəhlizinin yaradılması bizim milli, tarixi və gələcək maraqlarımıza tam cavab verir. Amma bunu güclə həll etmək istəmirik”. Bu bəyanatlar, eləcə də regionun son illərdə şahidi olduğu sürətli geosiyasi transformasiyalar Ermənistan və Azərbaycan arasında yeni müharibənin niyə demək olar ki, qaçılmaz olduğunu izah edir. Analitiklər razılaşırlar ki, müharibə regional və beynəlxalq güclərin öz təsirlərini gücləndirməyə çalışdığı Qafqaz regionunda köhnə yatmış münaqişələri daha da gücləndirəcək.

Qırx min itki

Bölgənin coğrafiyasına və tarixinə qısa nəzər salmaq vəziyyətin mürəkkəbliyini, baş verən dəyişiklikləri, eləcə də hər an kəskinləşə biləcək etnik və dini ziddiyyətləri anlamaq üçün kifayətdir. Azərbaycan və Ermənistan arasında Qarabağ uğrunda gedən müharibələrdə 40 mindən çox insan həlak olub. Bir milyondan çox insan məcburi köçkün vəziyyətinə düşüb. Region 50-dən çox dildə danışan və üç İbrahim dininə etiqad edən mədəniyyətlərin və xalqların qarışığıdır. Bu xalqlar qədim zamanlardan qanlı qarşıdurmaların və etnik təmizləmələrin başlandığı 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər, xüsusən də Sovet İttifaqının dağılmasından sonra yan-yana yaşayıblar.

İrəvan bu gün yalnız xristian ermənilərin yaşadığı Ermənistanın paytaxtıdır. XIX əsrdə İrəvan əhalisinin böyük əksəriyyəti o zaman tatar adlanan azərbaycanlılar (türk və müsəlman mənşəli) idi. Azərbaycanın paytaxtı Bakıda 20-ci əsrin əvvəllərində ruslar, ermənilər və yəhudilərlə yanaşı digər qeyri-azərbaycanlılar əhalinin üçdə birini, Gürcüstanın paytaxtı Tiflisdə isə ermənilər əhalinin 20%-ni təşkil edirdi. Bu gün azərbaycanlılar İran əhalisinin təqribən 48%-ni təşkil edir və sistematik repressiyalardan əziyyət çəkirlər ki, bu da iki ölkə arasında gərginliyə səbəb olur. Hətta 2023-cü ildə münasibətlərin qısamüddətli gərginləşməsi də müahidə edilmişdi.

"Qara bağ"ın böhranı

“Qarabağ” adının özü bu regionun çətin tarixini yaxşı əks etdirir. Azərbaycan sözlərinin birləşməsindən yaranıb və “qara bağı” mənasını verir. Bu, Azərbaycanın sərt çöl və vadilərindən fərqli yaşıl, münbit ərazinin metaforasıdır. Bu bölgə orta əsrlərin sonlarından başlayaraq, öz növbəsində əvvəlcə Səfəvi, Afşar, Qacar imperiyalarının tərkibində olan, sonra isə Rusiya çarına tabe olan Azərbaycan xanlıqlarının sülalələrinin nəzarəti altında bir növ muxtariyyətə malik idi. Baxmayaraq ki, 20-ci əsrin əvvəllərində Sovet hakimiyyəti Qarabağın dağlıq ərazisinə çoxlu sayda erməniləri köçürməklə burada demoqrafik vəziyyəti dəyişdirə bildi, amma buranı Ermənistana birləşdirə bilmədi. Amma edəcəyini etdi, Qarabağın dağlıq hissəsində, ermənilərin çoxluq təşkil etdiyi ərazilərdə Azərbaycan SSR tərkibində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (DQMV) yarada bildi.

Azərbaycan bu gün regionda artan gücdür. Böyük neft ehtiyatlarına və strateji əhəmiyyətli mineral ehtiyatlara malikdir. Azərbaycana hazırda rəhbərlik edən İlham Əliyev qonşu ölkələrlə bərabər, dünyanın güc mərkəzləri ilə mehriban və səmərəli əlaqələrə malikdir və Rusiya, Türkiyə kimi böyük dövlətlərlə strateji müttəfiqlik münasibətlərinə sahibdir. Azərbaycan Şərqlə, Qərblə, Şimal və Cənubla etimada söykənən əlaqələr qurub, xarici siyasətində balans yarada bilib.

Son hadisələr göstərir ki, Azərbaycan öz iqtisadi maraqlarını Ermənistandakı coğrafi ambisiyalardan üstün tutur. Zəngəzur dəhlizinin açılmasına, nəqliyyat və kommunikasiya arteriyasının işlək hala gəlməsinə çalışır. Ermənistan isə regionda gərginliyi daha da artırmaq, dünyanın güc mərkəzlərini regiona cəlb etməklə sülh planlarını əngəlləmək istəyir. Zəngəzur dəhlizinə qarşı “Dünyanın kəsişməsi” layihəsini ortaya atması da İrəvanın çirkin məqsədlərindən xəbər verir. 44 günlük müharibədən ötən müddət ərzində Zəngəzur dəhlizi region dövlət başçılarının masasında qalmaqdadır və ölkələr arasında avtomobil və dəmir yolu əlaqələrinin bərpasına başlamaq üçün “yaşıl işıq”ın yanmasını gözləyirlər.

Tbilisidə keçirilən beynəlxalq forumda “Dünyanın kəsişməsi” layihəsinin müzakirəsi zamanı Ermənistanın baş naziri Paşinyan deyib ki, Cənubi Qafqazın sülhə ehtiyacı var və bu, dövlətlərin açıq sərhədlərlə yaşadığı, aktiv iqtisadi, siyasi, mədəni və insani münasibətlərin mövcud olduğu, təcrübə və ənənələrə malik olduğu bir dövlətdir. Bütün məsələlərin diplomatik və dialoq yolu ilə həlli real dünyadır və gördüyünüz kimi, bütün bunlar, yəni açıq sərhədlər, iqtisadi, siyasi, mədəni əlaqələr yollar olmadan mümkün deyil. Ermənistanın təqdimatına görə, bu layihə Gürcüstanla üç açıq və İranla yeni cənub keçidindən əlavə, Ermənistanın Türkiyə və Azərbaycan sərhədlərində keçidlərin açılmasını nəzərdə tutur.

Zəngəzur dəhlizi isə…

Bu dəhlizin açılması regional dövlətlərin birləşməsini təmin edəcək. Həmçinin sovet dövründə salınmış dəmir yolu relslərinin bərpası və regionun əsas şəhərlərini (Təbrizdən Tiflisə, Bakıdan İrəvana və Türkiyəyə) birləşdirən yeni yolların çəkilməsi də nəzərdə tutulur. Bu, Fars körfəzi, Xəzər, Aralıq və Qara dənizlərin limanlarına çıxışı asanlaşdıracaq. Məhsullarını qonşularına ixrac etmək istəyən Türkiyə və İran başda olmaqla, regionun bütün ölkələri bu layihədə maraqlıdır. Onun həyata keçirilməsi Ermənistanla Azərbaycan arasında davamlı sülhün əldə olunmasından asılıdır. Bu isə Ermənistanın təxribatçı əməlləri sayəsində əngəllənir.

Zəngəzur dəhlizi barədə üçtərəfli bəyanatın 9-cu bəndində də açıq-aydın yazılıb. Ermənistan ərazisindən keçərək Azərbaycan və onun tərkib hissəsi olan Naxçıvan arasında müstəqil əlaqələrin yaradılması da qeyd olunub. 10 noyabr bəyanatının 9-cu maddəsində regiondakı bütün iqtisadi və nəqliyyat əlaqələrinin bərpa edilməsi nəzərdə tutulur. Bu bənddə ikinci cümlə Azərbaycan və onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan arasında nəqliyyat əlaqəsinin təşkilindən və Ermənistanın hər iki istiqamətdə maneəsiz hərəkətin təhlükəsizliyinə zəmanətindən bəhs edir. Amma razılaşmadan 4 ilə yaxın vaxt ötsə də, tərəflər nəqliyyat dəhlizlərinin açılmasında heç cür razılığa gələ bilməyib. Erməni liderləri dəfələrlə deyiblər ki, nə Azərbaycan, nə də Türkiyə tərəfi Meğri vasitəsilə Ermənistanın yurisdiksiyasından kənarda olacaq dəhliz almayacaq.

Erməni ekspertlər düşünürlər ki, "Zəngəzur dəhlizi" layihəsinin reallaşması ölkənin İranla birbaşa ticarət aparmaq imkanına əngəl olacaq, çünki dəhlizə başqa dövlətlər nəzarət edəcək. Amma üçtərəfli bəyanat nəticəsində regionda kommunikasiyaların açılacağı və bunun sayəsində Ermənistanda iqtisadiyyatın canlanacağı ümidlərini doğurub. Ölkənin Baş naziri Nikol Paşinyan bəzi çıxışlarında regionda nəqliyyat kommunikasiyalarının açılmasının zərurətini vurğulayıb və bunun, xüsusilə Rusiya ilə əlaqələrə müsbət təsir göstərəcəyindən danışıb.

Bu gün Azərbaycan təkcə böyük hərbi üstünlüyə malik deyil, həm də əmindir ki, qarşıya qoyduğu məqsədlərə çatmaq üçün yeni hərbi addımlar atsa belə, regional və beynəlxalq güclər barmaqlarını tərpətməyəcək. Üstəlik, iki ölkə arasında mədəni və dil əlaqələrini nəzərə alaraq, Türkiyə Azərbaycanın razılığı olmadan Ermənistanla münasibətləri tam normallaşdırmayacaq. Rusiya da öz növbəsində artıq Bakı ilə münasibətlərini İrəvanı qorumaq naminə qurban verməyə hazır deyil, bunu son hərbi münaqişə də sübut edir. Azərbaycan bunu nəinki qazandı, hətta Qarabağı öz nəzarətinə qaytardı.

V.VƏLİYEV