Əvvəlki kimi... - ANALİTİK

Ermənistanla Azərbaycan arasında başladılan sülh prosesi keçmiş zamanlara dönüş üçün kifayət edəcəkmi?

Bakı və İrəvanın tezliklə sülhə nail olmağa hazır olduqları barədə birgə bəyanatı bölgədə gedən prosesləri izləyən dünya gücləri tərəfindən də yüksək qiymətləndirilir. Bu jest artıq regionun əsas oyunçuları - Rusiya, ABŞ, Avropa İttifaqı və Türkiyə tərəfindən bəyənilib. Ekspertlər müqavilənin tezliklə imzalanacağını istisna etmirlər. Amma Azərbaycanın və Ermənistanın kimin ərazisində sülhə qərar verəcəyi hələ də bəlli deyil.

“Moskva Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Administrasiyasının və Ermənistan Respublikasının Baş Naziri Aparatının iki ölkə arasında münasibətləri normallaşdırmaq və sülh müqaviləsi bağlamaq niyyətini təsdiqləyən birgə bəyanatını məmnunluqla qəbul edib. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin İnformasiya və Mətbuat Departamentinin rəhbəri Mariya Zaxarova dekabrın 8-də Bakı və İrəvanın sülhə doğru hərəkatı sürətləndirmək niyyətinə açıq şəkildə cavab verib: “Biz bundan sonra da nəqliyyat kommunikasiyalarının açılması, sərhədin delimitasiyası və sülh müqaviləsinin bağlanması üçün hər cür yardım göstərməyə hazırıq”.

Onun şərh etdiyi bəyanat dekabrın 7-də axşam saatlarında açıqlanıb. Bu, görünməmiş bir şeydir. Birincisi, bu, iki ölkənin hakimiyyət orqanlarının birgə ikitərəfli bəyanatıdır - hələ yüksək vəzifəli şəxslər deyil, onların administrasiyaları, lakin səviyyə hələ də yüksəkdir. İkincisi, 30 ildən artıqdır ki, ixtilafda olan qonşular arasında münasibətlərə xas olmayan ruhda saxlanılır.

Bəyanatda tərəflər təkcə “bölgədə çoxdan gözlənilən sülhə nail olmaq üçün tarixi fürsət olduğunu” bildirməklə yanaşı, “münasibətləri normallaşdırmaq və suverenlik və ərazi prinsiplərinə hörmət əsasında sülh müqaviləsi bağlamaq niyyətlərini təsdiqləyəcəklər”. Bu, həm də bir-birlərinə doğru əhəmiyyətli addımlar mübadiləsidir. Bakı 32 erməni, İrəvan isə iki azərbaycanlı hərbçini azad etmək qərarına gəlib.

Bundan əlavə, Ermənistan BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasının (COP29) Tərəflər Konfransının 29-cu sessiyasına ev sahibliyi etmək üçün Azərbaycanın müraciətini dəstəklədiyini bildirib və Bakının xeyrinə öz namizədliyini geri götürüb. Azərbaycan buna cavab olaraq Ermənistanın Şərqi Avropa COP-un büro üzvlüyünə namizədliyini dəstəkləyib.

Müqavilələrin ikitərəfli olduğu görünür. Bununla belə, onlar ABŞ dövlət katibinin köməkçisi Ceyms O'Brayen tərəfindən bölgəyə səfərindən sonra açıqlanıb. Dekabrın 6-da diplomat Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevlə görüşüb. Azərbaycan lideri daha sonra vurğulayıb ki, regionda “sülhün bərqərar olması üçün tarixi imkanlar yaranıb” və “ABŞ yeni reallıqları nəzərə alaraq, bu prosesə öz töhfəsini verə bilər”.

Görünür, Vaşinqton öz töhfəsini gecikdirmək niyyətində deyil. Azərbaycan və Ermənistan xarici işlər nazirlərinin yaxın vaxtlarda Amerika paytaxtında görüşləri gözlənilir. Hələlik görüşün dəqiq tarixi yoxdur, lakin hadisələr o qədər sürətlə inkişaf edir ki, bu ilin sonuna qədər danışıqları istisna etmək olmaz.

Dekabrın 7-də Ermənistanın xarici işlər naziri Ararat Mirzoyan da öz növbəsində ABŞ dövlət katibinin Qafqaz üzrə danışıqlar üzrə baş müşaviri Lui Bono ilə görüşüb. Görüşdən sonra bildirilib ki, “erməni tərəfi dövlət katibi Antoni Blinkenin Ermənistan və Azərbaycan xarici işlər nazirlərinin Vaşinqtonda görüşü ilə bağlı təklifinə müsbət cavab verib”.

Dövlət Departamentinin özü Azərbaycan-Ermənistan birgə bəyanatına, təmkinli Moskva kimi, son dərəcə müsbət reaksiya verdi. Departamentin sözçüsü Metyu Miller cümə axşamı qeyd edib ki, Vaşinqton “Cənubi Qafqaz xalqları üçün dinc və firavan gələcək üçün zəmin yaradan” iki ölkə rəhbərliyinin birgə səylərini yüksək qiymətləndirir.

Avropa İttifaqının yüksək səviyyəli rəsmiləri, Avropa Şurasının rəhbəri Çarlz Mişel və Aİ-nin Xarici İşlər və Təhlükəsizlik Siyasəti üzrə Ali Nümayəndəsi Josep Borrell də oxşar aspektdə danışıblar. Birincisi Bakı və İrəvanın bəyanatını və atdıqları addımları “əsas addım” adlandırıb. “Mən liderləri mümkün qədər tez sülh sazişi bağlamağa çağırıram”, - rəsmi X sosial şəbəkədə yazıb. Borrell həmin platformada “regionda sülhə nail olmaq üçün tarixi şansın” olduğunu bildirib. Qonşu ölkələrin səylərini dəstəkləməyə hazır olduğunu deyib.

Cənubi Qafqazda daha fəal oyunçu olan Ankara da məsələyə öz münasibətini bildirib. “İki ölkə arasında etimadın möhkəmləndirilməsi üçün bir sıra konkret addımların atılması qərarından məmnunuq. Biz tərəflərin etimadın gücləndirilməsi üçün əlavə addımların atılması ilə bağlı danışıqları davam etdirmək niyyətini dəstəkləyirik”, - Anadolu agentliyi Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyindən sitat gətirir.

Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərindəki son irəliləyiş ekspertlərə deməyə əsas verir ki, tərəflər həqiqətən də problemli region üçün mühüm, tarixi razılaşmalara yaxındırlar. Əsirlərinin mübadiləsi tərəflərin sülh müqaviləsi imzalamağa çox yaxın olduqlarının göstəricilərindən biri kimi qiymətləndirilir. Amma ilin sonuna qədər imzalanarsa, böyük ehtimalla bu, çərçivə sazişi olacaq, tam hüquqlu sazişin hazırlanması isə daha çox vaxt aparacaq.

Qafqaz Siyasi Təhlil Mərkəzinin (Bakı) direktoru Əhməd Əlili də son hadisələri “bugünkü reallıqlarda irəliyə doğru böyük addım” adlandırıb. “Bura Qafqazdır. Burada bir gecədə müharibə başlaya bilər, həm də bir gecədə hər şey dayana bilər. İstisna etmirəm ki, tərəflər tezliklə nəsə imzalayacaqlar”, - ekspert deyib.

Bu arada, uzun fasilədən sonra yenidən başlayan iki ölkənin bir-birinə doğru hərəkətində mühüm bir nüans var - əsas sülhməramlı statusu uğrunda Rusiya ilə Qərb arasında rəqabət. Moskva 2020-ci ildə genişmiqyaslı döyüşlərin sona çatmasında əsas rol oynayaraq ilkin olaraq digər aktorları üstələdi.

2020-ci ilin hoyabrında Qarabağa Rusiya sülhməramlıları gətirildi, lakin buna baxmayaraq, tam atəşkəs əldə olunmadı. Bu ilin sentyabrında Bakı bölgədə ildırım sürətli antiterror tədbirləri həyata keçirdi, nəticədə bölgə tamamilə separatçılardan təmizləndi, ərazilər Azərbaycanın nəzarətinə keçdi. Qarabağ məsələsinin həlli, indi aydın olduğu kimi, tərəflərin sülh bağlamasına yol açıb. Amma Rusiya istəryir ki, öz ərazisində sülh müqaviləsi imzalansın və Qərb bunun üçün öz xidmətlərini, platformalarını təklif edir. Ermənistan indi Qərbə daha yaxındır, lakin Bakı açıq-aşkar üstünlüklər nümayiş etdirmir, özünün sülh faktında maraqlı olduğunu vurğulayır.

Belə bir vəziyyətdə böyük oyunçuların heç biri inciməsin, ya hamı, ya da heç kim qarant olmamalıdır. Birinci vaxtdan, Moskva ilə Qərb arasında münasibətləri nəzərə alsaq, mümkün görünmür. Azərbaycan birbaşa ikitərəfli dialoq təklif edib və təklif edir. Son birgə bəyanatı cəmi iki tərəf verib, üçüncüsü yoxdur. Bu isə o deməkdir ki, imzalanma yeri iki ölkə arasında sərhəddə olacaq.

V.SALAH