"Türk Dilinin Sehirli Dünyası" proqramının ötən hissəsində türk xalqlarının yaranış rəvayətlərində və dastanlarında müqəddəs məkan kimi xatırlanan dədə-baba yurdumuzun qədim keşikçiləri Altay türkləri, onların yaşadıqları yerlər və dili haqqında danışdıq. Proqramımızın bu günkü hissəsində isə başqırd türkləri və dillərindən bəhs edəcəyik.
Başqırd adının mənşəyi hələ də tam olaraq məlum olmasa da, bu mövzuda müxtəlif rəvayətlər və elmi nəzəriyyələr mövcuddur. Xalq arasında yayılmış rəvayətlərə görə, "Başqırd" adı tarixdə Xəzər dənizinin cənubunda yaşamış “Kıırt - Baş” tayfasına dair şayiələrə əsaslanır. Bu rəvayətdə "Kıırt - Baş" tayfasının adı zamanla "Kurt - Baş" və daha sonra "Baş - Kurt" şəklində dəyişib. Başqırd türklərinin isə "Kıırt - Baş" tayfasının varisləri olduğu irəli sürülür.
Elmi nəzəriyyələrə əsasən, “Başqırd” adı IX əsrdən etibarən ərəb və fars tarixçiləri, habelә rus və avropalı tədqiqatçılar tərəfindən müzakirə edilir. Məşhur türkoloq Kaşğarlı Mahmud özünün “Divanü Lüğat-it-Türk” əsərində başqırdları bir türk tayfası olaraq qeyd edib. Kaşğarlı Mahmudun bu fikri tarix boyu bir çox alim tərəfindən dəstəklənmişdir.
Başqırd türkləri ilə bağlı aparılan araşdırmalar arasında diqqət çəkən maraqlı bir məqam da başqırdların macarlarla qohum olmasıdır. Bu nəzəriyyəyə görə, Ural-Altay bölgəsi və ətrafında yaşamış türk və fin-uqor boylarının bir hissəsi köçəri xalqların təzyiqi nəticəsində bugünkü Macarıstana köçüb, digər hissəsi isə yerləşdikləri bölgədə qalıb və bu günki başqırd türklərinin әsasını qoyub.
Başqırd türkləri, tarixdə adı tez-tez çəkilən türk boylarından biridir. Bu gün onlar əsasən Rusiya Federasiyasının tərkibində yerləşən Başqırdıstan Respublikasında yaşayırlar. 2024-cü il yanvarın 1-də keçirilən siyahıyaalmaya görə, Başqırdıstanın əhalisi 4 milyon 64 min 361 nəfərdir.Qeyd etmәliyik ki, başqırd türkləri bu əhalinin 31,5 faizini təşkil edir.
Başqırd türklərinin danışdığı dil isə coğrafi və linqvistik prinsiplərə görə türk dil ailəsinin Şimal-Qərb və ya Qıpçaq qrupuna daxildir. Bu dil həm şifahi, həm də yazılı şəkildə mövcudluğunu davam etdirir.
Başqırdıstan Respublikasında əsasən Başqırd türkcəsində danışılır. Bu dil yalnız Başqırdıstanla məhdudlaşmayıb, həmçinin Tatarıstan və Udmurtiya Respublikalarında da istifadə olunur. Başqırd türkcəsi Başqırdıstan Respublikasında rus dili ilə yanaşı rəsmi dil statusuna malikdir. Bu səbəbdən, Başqırdıstan sərhədləri daxilində təhsil, media və dövlət işlərində Başqırd türkcəsindən istifadə olunur.
Bununla belə, rus dilinin rəsmi dil olduğu digər ölkələrdə olduğu kimi, Başqırdıstan Respublikasında da rus dilinin üstünlüyü səbəbindən Başqırd türkcəsinin istifadə sahəsi məhdudlaşır və çox vaxt ikinci dil olaraq qalır.
Başqırd türkləri 19-cu əsrin ortalarına qədər Çağatay türkcəsindən istifadə ediblər. Bu әsrin sonunda isə onlar öz ləhcələrində, yəni başqırd türkcəsində yazmağa başlayıblar. Bu, müasir başqırd yazı dilinin əsasını qoymuşdur.
İslamı qəbul etdikdən sonra, X əsrdən 1929-cu ilə qədər Başqırd türkləri ərəb əlifbasından istifadə ediblər. 1929-cu ildən sonra, 10 il Sovet Rusiyasının hakimiyyəti altında yaşayan Başqırd türkləri, Latın əlifbasına əsaslanan Ortaq Türk əlifbasını qəbul ediblər. Sovet İttifaqı sərhədləri daxilindəki bütün türk xalqları üçün kiril əlifbasına keçid prosesi baş verdikdən sonra, Başqırd türkləri də 1939-cu ildə bu yeni əlifbanı qəbul ediblər və bu günə qədər bu əlifbadan istifadə edirlər.
Bütün xəbərlər Facebook səhifəmizdə
Digər xəbərlər

Xəbər lenti
Saleh Məmmədov Naftalan, Goranboy və Xocalı sakinlərini qəbul edib - FOTOLAR
İqtisadiyyat 14:57Üfüqdəki sülh - RAKURS
Siyasət 14:48"Səbail" klubu apellyasiya şikayəti verəcək
İdman 14:24Ata oğlunu öldürməkdə şübhəli bilinir
Hadisə 14:24Bu dairədə maşınla hərəkət məhdudlaşdırılacaq
Hadisə 14:22“İlin dörd fəsli Rusiyadan toylara dəvət alıram” - MÜĞƏNNİ DANIŞDI
Şou-Biznes 14:1140 nəfər istehlakçıların aldadılması ilə bağlı müraciət edib
İqtisadiyyat 13:56AFFA İcraiyyə Komitəsinin qərarları açıqlanıb
İdman 13:48Adi ipoteka kreditləri üzrə orta illik faiz məlum olub
İqtisadiyyat 13:45Ötən il 39 məktəb ləğv edilib
Təhsil 13:40Qeydə alınan və ləğv olunan dini icmaların sayı
Siyasət 13:29MƏRKƏZİ ELMİ KİTABXANANIN İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ
Təhsil 13:24Ceyhun Bayramov bolqarıstanlı həmkarı ilə görüşdü - FOTO
Siyasət 13:19Qarabağda qəbristanlıqlar üçün torpaq AYRILIB
Qarabağ 13:1923 min hektara yaxın ərazi minalardan təmizlənib
Siyasət 13:03Ülvi Tahirovun həbs müddəti uzadılıb - YENİLƏNİB
Hadisə 12:50Qanunsuz ayrılmış 9 700 hektar torpaq sahəsi geri qaytarılıb
İqtisadiyyat 12:48Azərbaycanın sığorta sektorunun aktivləri 2 milyard manatı keçib
İqtisadiyyat 12:45"Abidələr sivilizasiya və mədəniyyətin beşiyi hesab edilir" - Nazir
Mədəniyyət 12:40"Made in Azerbaijan" təşviq mexanizmlərindən ötən il 88 şirkət yararlanıb
İqtisadiyyat 12:362 ayda elektrik enerjisi istehsalı 4 %-ə yaxın artıb
İqtisadiyyat 12:3458 hərrac keçirilib
İqtisadiyyat 12:28Ramin Dekonun həbs müddəti uzadılıb
Hadisə 12:27Ölkə teatrlarında dövlət sifarişi ilə 9 tamaşa hazırlanıb
Mədəniyyət 12:26Azərbaycanda təhsil alan əcnəbilərin sayı
Təhsil 12:25Məktəblilər şirin pambıqdan zəhərlənib
Hadisə 12:24"Güclü liderlik dönəmi bağlandı"
Siyasət 12:21WADA üzrə CAHAMA-nın 67-ci iclası keçirilib
İdman 12:16Mədəni obyektlərin tikintisinə və bərpasına ayrılmış vəsaitin məbləği
İqtisadiyyat 12:16Publik hüquqi şəxslərlə bağlı qaydalar təkmilləşdiriləcək
İqtisadiyyat 12:152 cinayətkar qrup zərərsizləşdirilib
Hadisə 12:1410 işəgötürən 105 min manat cərimələnib
İqtisadiyyat 12:13XVI turun proqramı bəlli olub
İdman 12:07Avtobusun vurduğu 76 yaşlı qadın xəstəxanada ölüb
Hadisə 12:05Riskli vergi ödəyicilərinin sayı kəskin azalıb
İqtisadiyyat 12:02Qeydiyyata alınan əqli mülkiyyət əsərlərinin sayı
Sosial 12:0117 polis xidmətdən xaric edilib
Hadisə 12:00Sahibkarlar 600-dən çox investisiya təşviqi sənədi alıb
İqtisadiyyat 11:5843 nəfər cinayət başında tutulub
Hadisə 11:57AMB ötən il 4 sığorta şirkətini və 4 sığorta brokerini hərtərəfli yoxlayıb
İqtisadiyyat 11:55Kameral vergi yoxlaması əsasında hesablanmış vergi 18 % artıb
İqtisadiyyat 11:53Ötən il 51 şəxs Azərbaycana ekstradisiya edilib
Hadisə 11:505 milyard manatdan çox vergi borcu ləğv edilib
İqtisadiyyat 11:49139 adda kitabın yayılmasının qarşısı alınıb
Hadisə 11:485 minə yaxın ipoteka krediti verilib
İqtisadiyyat 11:47Ötən il imtiyazlı şəxslərə verilən mənzil və avtomobillərin sayı
İqtisadiyyat 11:46Şərqi Zəngəzurda icarəyə verilmiş əkin sahələrinin ölçüsü
İqtisadiyyat 11:4538 ölkə ilə 201 sənəd imzalanıb
Siyasət 11:43Səyyar vergi yoxlamaları ilə 530 milyon manat əlavə vəsait hesablanıb
İqtisadiyyat 11:42Ötən il 3 min km yol salınıb
İqtisadiyyat 11:41Azərbaycan 217 beynəlxalq kredit sazişi imzalayıb
İqtisadiyyat 11:362024-cü ildə inventarlaşdırılan abidələrin sayı
Siyasət 11:35Məhv edilən istehlaka yararsız məhsulların sayı
Sosial 11:34Özəl xəbərlər
Digər xəbərlər
Redaktorun seçimi
Köşə yazıları
Populyar
Valyuta məzənnəsi
-
USD 1,7000
0,00%
-
EUR 1,8431
-0,48%
-
GBP 2,2001
-0,15%
-
RUB 1,9726
+1,06%