"Türk Dilinin Sehirli Dünyası" proqramının ötən hissəsində türk xalqlarının yaranış rəvayətlərində və dastanlarında müqəddəs məkan kimi xatırlanan dədə-baba yurdumuzun qədim keşikçiləri Altay türkləri, onların yaşadıqları yerlər və dili haqqında danışdıq. Proqramımızın bu günkü hissəsində isə başqırd türkləri və dillərindən bəhs edəcəyik.
Başqırd adının mənşəyi hələ də tam olaraq məlum olmasa da, bu mövzuda müxtəlif rəvayətlər və elmi nəzəriyyələr mövcuddur. Xalq arasında yayılmış rəvayətlərə görə, "Başqırd" adı tarixdə Xəzər dənizinin cənubunda yaşamış “Kıırt - Baş” tayfasına dair şayiələrə əsaslanır. Bu rəvayətdə "Kıırt - Baş" tayfasının adı zamanla "Kurt - Baş" və daha sonra "Baş - Kurt" şəklində dəyişib. Başqırd türklərinin isə "Kıırt - Baş" tayfasının varisləri olduğu irəli sürülür.
Elmi nəzəriyyələrə əsasən, “Başqırd” adı IX əsrdən etibarən ərəb və fars tarixçiləri, habelә rus və avropalı tədqiqatçılar tərəfindən müzakirə edilir. Məşhur türkoloq Kaşğarlı Mahmud özünün “Divanü Lüğat-it-Türk” əsərində başqırdları bir türk tayfası olaraq qeyd edib. Kaşğarlı Mahmudun bu fikri tarix boyu bir çox alim tərəfindən dəstəklənmişdir.
Başqırd türkləri ilə bağlı aparılan araşdırmalar arasında diqqət çəkən maraqlı bir məqam da başqırdların macarlarla qohum olmasıdır. Bu nəzəriyyəyə görə, Ural-Altay bölgəsi və ətrafında yaşamış türk və fin-uqor boylarının bir hissəsi köçəri xalqların təzyiqi nəticəsində bugünkü Macarıstana köçüb, digər hissəsi isə yerləşdikləri bölgədə qalıb və bu günki başqırd türklərinin әsasını qoyub.
Başqırd türkləri, tarixdə adı tez-tez çəkilən türk boylarından biridir. Bu gün onlar əsasən Rusiya Federasiyasının tərkibində yerləşən Başqırdıstan Respublikasında yaşayırlar. 2024-cü il yanvarın 1-də keçirilən siyahıyaalmaya görə, Başqırdıstanın əhalisi 4 milyon 64 min 361 nəfərdir.Qeyd etmәliyik ki, başqırd türkləri bu əhalinin 31,5 faizini təşkil edir.
Başqırd türklərinin danışdığı dil isə coğrafi və linqvistik prinsiplərə görə türk dil ailəsinin Şimal-Qərb və ya Qıpçaq qrupuna daxildir. Bu dil həm şifahi, həm də yazılı şəkildə mövcudluğunu davam etdirir.
Başqırdıstan Respublikasında əsasən Başqırd türkcəsində danışılır. Bu dil yalnız Başqırdıstanla məhdudlaşmayıb, həmçinin Tatarıstan və Udmurtiya Respublikalarında da istifadə olunur. Başqırd türkcəsi Başqırdıstan Respublikasında rus dili ilə yanaşı rəsmi dil statusuna malikdir. Bu səbəbdən, Başqırdıstan sərhədləri daxilində təhsil, media və dövlət işlərində Başqırd türkcəsindən istifadə olunur.
Bununla belə, rus dilinin rəsmi dil olduğu digər ölkələrdə olduğu kimi, Başqırdıstan Respublikasında da rus dilinin üstünlüyü səbəbindən Başqırd türkcəsinin istifadə sahəsi məhdudlaşır və çox vaxt ikinci dil olaraq qalır.
Başqırd türkləri 19-cu əsrin ortalarına qədər Çağatay türkcəsindən istifadə ediblər. Bu әsrin sonunda isə onlar öz ləhcələrində, yəni başqırd türkcəsində yazmağa başlayıblar. Bu, müasir başqırd yazı dilinin əsasını qoymuşdur.
İslamı qəbul etdikdən sonra, X əsrdən 1929-cu ilə qədər Başqırd türkləri ərəb əlifbasından istifadə ediblər. 1929-cu ildən sonra, 10 il Sovet Rusiyasının hakimiyyəti altında yaşayan Başqırd türkləri, Latın əlifbasına əsaslanan Ortaq Türk əlifbasını qəbul ediblər. Sovet İttifaqı sərhədləri daxilindəki bütün türk xalqları üçün kiril əlifbasına keçid prosesi baş verdikdən sonra, Başqırd türkləri də 1939-cu ildə bu yeni əlifbanı qəbul ediblər və bu günə qədər bu əlifbadan istifadə edirlər.
Bütün xəbərlər Facebook səhifəmizdə
Digər xəbərlər

Xəbər lenti
“4Sİ Akademiyası” çərçivəsində “Milli Proqram”a start verilib
İqtisadiyyat 20:38Çinin nümayəndə heyəti BDU-da olub
Təhsil 19:54“Gənclərə tövsiyələr” kitabının təqdimatı keçirilib
Sosial 19:16Rusiyalı qız müsabiqənin pərdəarxası sirlərini açıqlayıb
Maraqlı 19:06Milli Məclisin növbəti iclasının gündəliyi açıqlanıb
Siyasət 18:55"Bəli, sakitlikdir, itkilər yoxdur və bu da..."
Siyasət 18:40Kəngərli rayonunda ev yanıb
Hadisə 18:04Milli adət və ənənə - Novruz bayramı
Sosial 17:24Ailə həyatı, yoxsa karyera..? - SORĞU
Sosial 17:14İncəsənət və ədəbiyyat adamı - Ağalar İDRİSOĞLU - 75
Mədəniyyət 17:06Gələn həftə Azərbaycana yaz fəsli daxil olur
Siyasət 16:31Milli Məclis hökumətin hesabatını qəbul edib - YENİLƏNİB
Siyasət 16:29Qusarda yüksək dağlıq ərazidə yanğın başlayıb
Hadisə 16:21Nijnevartovskdan Bakıya birbaşa reyslər BAŞLAYACAQ
İqtisadiyyat 16:20Biznesə başlamanın daha da yaxşılaşdırılması müzakirə edilib
İqtisadiyyat 16:19Sağlamlıq arayışının rüsumsuz verilməsi təklif olunub
Səhiyyə 16:18Magistraturaya qəbulun I cəhdinin yekun nəticələri
Təhsil 15:54Restoranlara son xəbərdarlıq edilib - FOTOLAR
Hadisə 15:36Azərbaycanda mübahisələrin həlli ilə əlaqədar yeni Yol Xəritəsi təsdiqlənib
İqtisadiyyat 15:16İftar süfrələri təşkil ediləcək
Hadisə 15:14XII Qlobal Bakı Forumuna QHT rəsmilərinin BAXIŞI - SORĞU
Siyasət 15:12Saleh Məmmədov Naftalan, Goranboy və Xocalı sakinlərini qəbul edib - FOTOLAR
İqtisadiyyat 14:57Üfüqdəki sülh - RAKURS
Siyasət 14:48"Səbail" klubu apellyasiya şikayəti verəcək
İdman 14:24Ata oğlunu öldürməkdə şübhəli bilinir
Hadisə 14:24Bu dairədə maşınla hərəkət məhdudlaşdırılacaq
Hadisə 14:22“İlin dörd fəsli Rusiyadan toylara dəvət alıram” - MÜĞƏNNİ DANIŞDI
Şou-Biznes 14:1140 nəfər istehlakçıların aldadılması ilə bağlı müraciət edib
İqtisadiyyat 13:56AFFA İcraiyyə Komitəsinin qərarları açıqlanıb
İdman 13:48Adi ipoteka kreditləri üzrə orta illik faiz məlum olub
İqtisadiyyat 13:45Ötən il 39 məktəb ləğv edilib
Təhsil 13:40Qeydə alınan və ləğv olunan dini icmaların sayı
Siyasət 13:29MƏRKƏZİ ELMİ KİTABXANANIN İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ
Təhsil 13:24Ceyhun Bayramov bolqarıstanlı həmkarı ilə görüşdü - FOTO
Siyasət 13:19Qarabağda qəbristanlıqlar üçün torpaq AYRILIB
Qarabağ 13:19Özəl xəbərlər
Digər xəbərlərMilli adət və ənənə - Novruz bayramı
Sosial 17:24Ailə həyatı, yoxsa karyera..? - SORĞU
Sosial 17:14
Redaktorun seçimi
Köşə yazıları
Populyar
Valyuta məzənnəsi
-
USD 1,7000
0,00%
-
EUR 1,8431
-0,48%
-
GBP 2,2001
-0,15%
-
RUB 1,9726
+1,06%