Böyük Turana doğru - ANALİTİK

Bişkekdə TDT dövlət başçılarının sammitində türk dünyası ölkələrinin vahid informasiya məkanı yaradıldı

Türk dünyasının strateji prioritetləri Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) Bişkekdə keçirilən sammitində Türkiyə, Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan liderləri, eləcə də müşahidəçi ölkələrin - Türkmənistan, Macarıstan və Şimali Kipr nümayəndələri tərəfindən müzakirə edilib. Gündəliyə ticarət və investisiya əlaqələrinin genişləndirilməsi, təhlükəsizliyin gücləndirilməsi, rəqəmsallaşma və hətta kosmik tədqiqatlar daxildir. Sammit Bişkek Bəyannaməsi və Türk Sülh Xartiyasının imzalanması ilə başa çatıb. Türk dünyası ilə əlaqələrin inkişafına verdiyi töhfələrə görə Macarıstanın Baş naziri Viktor Orbana “Türk dünyasının ən yüksək ordeni” təqdim edilib. “Türk dünyasının necə inkişaf etdiyini, necə uğur qazandığını görməkdən çox məmnunam. Və inanıram ki, biz hamımız gözəl gələcəyə doğru irəliləyirik”, – Orban vurğulayıb.

TDT sammitinin gündəliyi göstərdi ki, üç fundamental sahə ilk növbədə bütün ölkələr üçün vacibdir. Bunlar ideologiya, iqtisadiyyat və təhlükəsizlikdir. Türk dünyasının güclənməsi kimi elan edilən sammitin əsasını məhz bu komponentlər təşkil edir.

Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev təşkilata maliyyə dəstəyi verməyə hazır olduğunu bəyan edib. “TDT-nin cari büdcəsi məqsədlərimizə çatmaq üçün kifayət deyil. Ümid edirəm ki, UTG Katibliyinə 2 milyon ABŞ dolları və Ağsaqqallar Şurasına 100 min ABŞ dolları məbləğində dəstəyimiz təşkilatın potensialını gücləndirəcək”, - Əliyev qeyd edib.

Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyev Türk İnvestisiya Forumunun yaradılmasını təklif edib. O, həmçinin Türk İnvestisiya Fondunun işinin aktivləşdirilməsini və Türk İnkişaf Bankının yaradılmasını təklif edib.
Qırğızıstan prezidenti Sadır Japarov həmkarlarını Kambarata SES-1-in tikintisində iştirak etməyə çağırıb. “Respublikamızın günəş, külək enerjisi və yaşıl hidrogen istehsalı üçün əhəmiyyətli imkanları var. Qırğızıstan milli səviyyədə və Mərkəzi Asiya dövlətləri ilə əməkdaşlıq çərçivəsində enerji təhlükəsizliyini təmin etmək və enerji səmərəliliyini artırmaq üçün tədbirlər görür. 50-yə yaxın kiçik və orta su elektrik stansiyasının tikintisi üzrə işlər aparılır. Özbəkistan və Qazaxıstanla birlikdə ən böyük “Kambar-Ata-1” SES-in birgə tikintisinə dair razılaşmalar əldə olunub. Fürsətdən istifadə edərək, sizi bu irimiqyaslı layihənin həyata keçirilməsində iştirak etməyə dəvət edirəm”, - deyə Japarov bildirib.

O, həmçinin bərpaolunan enerji mənbələrinin inkişafına imkan verəcək TDT çərçivəsində texnologiyalar və yaşıl təşəbbüslər üzrə regional mərkəzin yaradılmasının nəzərdən keçirilməsini təklif edib.
Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan enerji və yaşıl iqtisadiyyat məsələlərinə də diqqət ayırıb. Onun sözlərinə görə, nizamnamə kapitalı 500 milyon dollar olan Türk İnvestisiya Fondu tezliklə fəaliyyətə başlayacaq.

Hədəf güclü türk dünyasıdır

“Sabah” yazır ki, Türkiyə Prezidentinin Qırğızıstana səfəri türk dünyasını gücləndirmək üçün növbəti addımdır. Türk Xalqları Təşkilatının sammitində ölkələrin liderləri birliyin möhkəmləndirilməsi və yaranan çağırışlarla mübarizə üçün birgə addımları müzakirə ediblər. Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyip Ərdoğan bu ölkəyə 6 nazirdən ibarət geniş nümayəndə heyəti ilə gəlib. Proqram sıxdır.

Noyabrın 5-də Türkiyə-Qırğızıstan Yüksək Səviyyəli Strateji Əməkdaşlıq Şurasının altıncı iclası keçirilib. Bu gün Ərdoğan Türk Dövlətləri Təşkilatının Bişkekdə keçirilən 11-ci sammitində iştirak edir. Türkiyə ilə Qırğızıstan arasında - iki ölkə arasındakı münasibətləri hərtərəfli strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə gətirən ortaq bəyannamə ilə yanaşı, 19 müxtəlif sahədə sazişlər imzalanıb. İmzalanan sənədlər təhlükəsizlikdən terrorizmlə mübarizəyə, enerjidən səhiyyəyə, təhsilə və mədəniyyətə qədər bir çox məsələləri əhatə edir. Türkiyə Qırğızıstana investisiya yatıran ilk beş ölkədən biridir. Ölkələr ikitərəfli ticarət dövriyyəsini iki milyard dollardan beş milyard dollara çatdırmağı hədəfləyir. Türk inşaat şirkətləri Qırğızıstanda bir milyard dollardan çox layihələr həyata keçirib.

Türkiyə Qırğızıstanda Türk Əməkdaşlıq və Koordinasiya Agentliyi (TİKA) və Maarif Vəqfi kimi qurumları vasitəsilə də mühüm fəaliyyətlər həyata keçirir. TİKA fəaliyyətə başladığı ilk gündən bu ölkədə 1,3 mindən çox layihə və tədbir həyata keçirib. Ərdoğan budəfəki səfəri zamanı Qırğızıstan Prezidenti Sadır Japarovla birlikdə Bişkekdə TİKA tərəfindən tikilib təchiz edilmiş Qırğızıstan-Türkiyə Dostluğu Dövlət Xəstəxanasının açılışında iştirak edib.

Qeyd edilib ki, Qırğızıstan vaxtında FETÖ-nun güclü olduğu ölkələrdən biri olub. FETÖ ilə mübarizə sayəsində terror təşkilatının fəaliyyətinə ciddi zərbə vurulub. Ərdoğan həmkarı Japarova FETÖ ilə mübarizədə verdiyi dəstəyə görə təşəkkür edib. Bu kontekstdə Maarif Fondunun Qırğızıstandakı təhsil fəaliyyəti mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Fond ölkədə 2021-ci ildə fəaliyyətə başlayıb və təhsil sahəsində mühüm potensiala nail olub. Türkiyə bütün bu müddət ərzində ölkədə və bütövlükdə regionda sabitliyin təmin edilməsi üçün Qırğızıstana əhəmiyyətli dəstək verib.

Qırğızıstanın sabitliyinə təsir edən əsas problemlər çevriliş cəhdləri və qonşularla sərhəd problemləri olub. Özbəkistan, Qırğızıstan və Tacikistan müstəqillik əldə etdikdən sonra da bu cür problemlər uzun müddət davam edib. Yenə uzun danışıqlardan sonra özbəklərlə qırğızlar arasında münaqişə 2023-cü ildə həll olunub. 2021-ci ildə Tacikistan və Qırğızıstan arasında sərhədlə bağlı mübahisələr böyük müharibəyə səbəb ola biləcək sərhəd toqquşmalarına çevrilib. Türkiyə də iki ölkə arasında sərhəd problemlərinin həlli üçün əhəmiyyətli səylər göstərib.

Türk dünyasının güclənməsi

Son illər Türk Dövlətləri Təşkilatı əməkdaşlıq və çoxölçülü inteqrasiya sahəsində mühüm addımlar atıb. Assosiasiya hər bir üzv ölkənin sabitliyini təmin etməyə yönəlmiş təhlükəsizlik mexanizmlərini hazırlamağa çalışır. Türkiyə və Azərbaycan Türk Dövlətləri Təşkilatının qlobal və regional siyasətdə təsirinin və potensialının artırılmasına böyük önəm verirlər. Bu baxımdan hər iki ölkənin rəhbərinin təcrübəsi və liderliyi birliyin fəaliyyətində yeni dinamika yaradıb. Eyni zamanda, ölkələrin heç biri digərləri ilə münasibətlərdə hökmranlıq etməyə çalışmır. Türkiyənin və Azərbaycanın, o cümlədən Mərkəzi Asiya ölkələrinin mövqeyi kifayət qədər stimullaşdırıcıdır. Sammitdə türk dünyasının birliyinin gücləndirilməsi və yaranan çağırışlarla mübarizə üçün birgə atılan lazımi addımların müzakirə edilməsi təqdirəlayiqdir.

“Oy Ordo” ekspert təşəbbüsləri mərkəzinin direktoru İqor Şestakov qeyd edir ki, TDT-nin iqtisadi komponenti ideoloji komponentdən xeyli geri qalır. Məsələn, Qırğızıstana Avrasiya İqtisadi Birliyinə uyğunlaşmaq üçün 200 milyon dollar ayıran və Qırğızıstan-Rusiya İnkişaf Fondunu 500 milyon dollara maliyyələşdirən Rusiyadan fərqli olaraq, Türkiyənin iqtisadi gündəmi irəlilətmək üçün hələ kifayət qədər maliyyə resursları yoxdur”, Şestakov deyib.

Ekspertin fikrincə, Türkiyə hazırda çətin iqtisadi dövr yaşayır. “Ərdoğan ideoloji məqsədlərin təbliğində əla iş görür, xüsusən də təşkilat ölkələri 34 hərfdən ibarət vahid əlifbanın qəbulu ilə bağlı layihəyə imza atıb, lakin daxili siyasi və iqtisadi vəziyyət bir az gərgindir ”, - Şestakov təklif edir. Ekspertin sözlərinə görə, Ankara TDT-ni gücləndirmək üçün regionun aparıcı media qurumlarını, universitetlərini və beyin mərkəzlərini birləşdirən şuralar və birliklər yaratmaqla birlik ideyasını fəal şəkildə təbliğ edir. Mədəni əməkdaşlıq da fəal inkişaf edir. Onun sözlərinə görə, Təhlükəsizlik sektorunda Türkiyə Bayraktar pilotsuz təyyarələrini fəal şəkildə tanıtmağa davam etmək niyyətindədir. Ola bilsin ki, “Turan” və ya Türk KTMT-nin ümumi ordusunun yaradılması mövzusu daha da inkişaf etsin. Qərbin, xüsusən də Böyük Britaniyanın geosiyasi maraqları Rusiya və Aİİ-ni Mərkəzi Asiyadan sıxışdırıb çıxarmağa yönəlib.

Buna baxmayaraq, sammitdə imzalanan sənədlər TDT çərçivəsində iqtisadi əməkdaşlığı inkişaf etdirmək istəyindən xəbər verir. Birincisi, 110-dan çox sahəni əhatə edən Bişkek Bəyannaməsidir. Bişkek Bəyannaməsi əsasında il ərzində həyata keçiriləcək tədbirlər planı hazırlanacaq. İqtisadiyyatdan, humanitar və mədəni sahələrdən, hətta kosmosa qədər sahələr var. İmzalanan sənədlər arasında UTC ölkələrinin milli, yəni mərkəzi bankları arasında əməkdaşlıq memorandumu; yaşıl maliyyə haqqında memorandum da var. Prezident Kasım-Jomart Tokayev türk dünyasının vahid informasiya məkanını yaratmaq üçün kabel televiziyalarının qarşılıqlı yayımının təşkilini təklif edib.

Dili və kökü bir olan türk xalqlarının daha da yaxınlaşması, ölkələr arasında iqtisadi-ticari əlaqələrin inkişafı, tarixi İpək yolunun yenidən canlanması, təhsil sahəsində yeni əməkdaşlıqların yaradılması, strateji layihələrin həyata keçirilməsi istiqamətində Türk Dövlətləri Təşkilatının rolu danılmazdır.

V.VƏLİYEV