İran Zəngəzur dəhlizindən niyə qorxur? - BAXIŞ BUCAĞI

Ermənistanla Azərbaycan arasında Zəngəzur dəhlizi - Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan arasında quru əlaqəni təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuş nəqliyyat marşrutu ilə bağlı mübahisələrdə İran faktoru meydana çıxıb. İran mediası yazıb ki, Tehran layihəyə qəti etirazını Bakı ilə birlikdə onu fəal şəkildə dəstəkləyən Moskvaya çatdırmaq üçün “diplomatik addımlar atıb”. Tehran müttəfiqi Ermənistanla əlaqəni itirməkdən qorxur, çünki onun ərazisindən salınmalı olan dəhliz ekstraterritorial nəzarəti nəzərdə tutur. Bu arada Bakı əmindir ki, İranın iddiaları sırf iqtisadi xarakter daşıyır - Tehran Araz çayının sahili boyunca dəhliz tikmək istəyir.

İran mediası, o cümlədən İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusuna (SEPAH) yaxın olan Tasnim agentliyi yazıb: “Tehran guya Rusiyanın Zəngəzur dəhlizinin yaradılmasını fəal şəkildə dəstəkləməsindən narazıdır - bu ərazidən keçməlidir. Ermənistanın Sünik rayonunun (Zəngəzur) ərazisidir və Azərbaycanın əsas hissəsini onun eksklavı ilə birləşdirir”. Agentlik daha əvvəl layihəyə qarşı çıxan İranın “Rusiya tərəfinə müvafiq mesajı çatdırmaq üçün diplomatik addımlar atdığını” bildirib. Məsələ burasında idi ki, sentyabrın 2-də İran İslam Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi Rusiya səfiri Aleksey Dedovu görüşə çağırıb. “Görüş zamanı İran rəsmisi (İran Xarici İşlər Nazirliyinin Avrasiya məsələləri üzrə departamentinin rəhbəri Müctəba Dəmirçilu) Qafqazda baş verən cari hadisələrlə bağlı fikirlərini bölüşüb. O, həmçinin İranın regionda sülh və sabitliyin bərpasına və region ölkələri arasında əməkdaşlığın təşviqinə dəstək mövqeyini vurğulayaraq əlavə edib ki, Tehran beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərdə hər hansı dəyişikliyə və regionda geosiyasi dəyişikliklərə qarşıdır”, - deyə İran Xarici İşlər Nazirliyi daha sonra bildirib. .

Bu bəyanatda Moskvanın mövqeyindən narazılığın bir işarəsi də yox idi. Bu arada Qərb və İran KİV-ləri, o cümlədən Britaniyanın “The Guardian” və eyni “Tasnim” nəşri İran Xarici İşlər Nazirliyində keçirilən görüşü Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı Moskva ilə Tehran arasında münasibətlərin soyumasının birmənalı təsdiqi kimi qiymətləndirib. Moskva əmindir ki, Rusiya, Ermənistan və Azərbaycan liderlərinin 2020-ci il noyabr tarixli üçtərəfli bəyanatında (bu sənəd Qarabağda 44 günlük müharibəyə son qoyub) qeyd olunan dəhliz barədə danışılıb. Avqustun 28-də Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarova deyib: “Moskva Bakı və İrəvan arasında sazişlərin “hər iki tərəf üçün məqbul şərtlərlə” qarşılıqlı razılaşma əsasında həyata keçiriləcəyindən irəli gəlir.

Bu arada, demək olar ki, 2020-ci il üçtərəfli bəyanatın imzalanmasından dərhal sonra Ermənistan tərəfi bu sənəddə “Zəngəzur dəhlizi” sözlərinin olmadığını israr etməyə başlayıb. İrəvandakı bu hal “Rusiya FTX-nin Sərhəd Xidməti”nin nəzarəti altında Sünik (Zəngəzur) vasitəsilə Azərbaycanın əsas hissəsi arasında nəqliyyat marşrutunun çəkilməsi haqqında sazişdən çıxmaq üçün kifayət qədər əsas hesab edilib (bəyanatda deyilir). Xarici nəzarətlə bağlı eyni məqam İranın narazılığına səbəb olur. “Azərbaycan bir yol üçün xüsusi rejim nəzərə alınmaqla dəhlizin açılmasını təklif edir (bunun nədən ibarət olduğu hələ dəqiqləşdirilməyib, lakin yüklərin daşınması ilə bağlı bütün prosedurların mümkün qədər sadələşdirilməsi gözlənilir. Rusiya onun iştirakını tələb edir, İran isə bütün bunlara qarşı çıxır. Danışıqlar bu çətin şəraitdə gedir”, - deyə azərbaycanlı politoloq Fərhad Məmmədov bildirib.

İranın nəqliyyat infrastrukturunun tikintisi və inkişafı üzrə ekspert Morteza Naserian İranın Mehr xəbər agentliyi ilə söhbətində deyib: Bakının nəzarəti altında dəhlizin açılması son nəticədə İranın qonşu Ermənistan respublikası ilə birbaşa əlaqəni itirməsinə səbəb ola bilər.

Bu arada ...

İran rəsmi səviyyədə Zəngəzur dəhlizi layihəsindən açıq-aşkar narazılığını cəmi bir dəfə dilə gətirib. İyul ayında Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanla görüşündə İranın ruhani lideri Əli Xamneyi dəhlizin “Ermənistanın maraqlarına cavab vermədiyini” deyib. Digər ifadələr daha sadə və təmkinlidir. Belə ki, sentyabrın 9-da İran Xarici İşlər Nazirliyinin nümayəndəsi Nasser Kənani mövqeyi aydınlaşdırmaq qərarına gələrək, belə bir açıqlama verib: “Tehran Cənubi Qafqazın bütün ölkələrinin ərazi bütövlüyünə hörmət şərti ilə regionda nəqliyyat marşrutlarının bərpasını dəstəkləyir”. Diplomat vurğulayıb: “İran tərəfi öz mehriban qonşuluq siyasəti çərçivəsində Cənubi Qafqazda davamlı sülhün qorunmasına çalışır və “3+3” formatından (Ermənistan, Azərbaycan, Rusiya+Türkiyə, İran, Gürcüstan), region ölkələri və onların qonşuları arasında regional qarşılıqlı fəaliyyətin vahid mexanizmindən istifadə olunmasının tərəfdarıdır.

İranın xarici işlər naziri Abbas Əraqçi bu yaxınlarda mövzunu şərh edərək vurğulayıb: “Qonşularımızın ərazi bütövlüyünə şimaldan, cənubdan, şərqdən və ya qərbdən hər hansı təhdid və ya sərhədlərə yenidən baxılması qətiyyən qəbuledilməzdir və İran üçün qırmızı xəttdir”. Nə nazir, nə də onun müavinləri Rusiya Federasiyası və Azərbaycanla bağlı hər hansı tənqidi açıqlama verməyiblər.

Azərbaycanlı deputat Rasim Musabəyovun fikrincə, İranın dəhlizlə bağlı iddiaları sırf iqtisadi xarakter daşıyır - Tehran öz dəhlizini yaratmaq istəyir. “İran kompromis kimi Araz çayının sahili boyu yolu təklif edir, lakin Azərbaycanın da bu dəhlizi maliyyələşdirəcəyi ümidi ilə bu işə başlamaq üçün heç bir tədbir görmür”, - deputat qeyd edib. Onun sözlərinə görə, layihə reallaşarsa, İran Bakı üzərində əlavə təsir rıçaqları əldə edəcək, çünki o, istənilən vaxt nəqliyyata icazə verib-verməməyə qərar verə biləcək.

Ermənistan Rusiyanı ittiham edib

Politoloq Hrant Mikaelyan sırf iqtisadi maraqlarla bağlı fikirlərlə razılaşmır. Onun fikrincə, İranın Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı narahatlığı geosiyasi risklərlə bağlıdır: “İranın perimetri boyunca ABŞ-ın ciddi təsiri və ya qeyri-sabitliyin yüksək səviyyədə olduğu kifayət qədər ölkə var. Ona görə də İran özünü kifayət qədər təcrid olunmuş və təzyiq altında hiss edir. Bu mənada Ermənistan cəlbedici tərəfdaş kimi görünür. Dəhlizin tikintisi ekstraterritorial nəzarəti nəzərdə tutur ki, bu da Ermənistanın faktiki olaraq bu ərazi üzərində suverenliyini itirməsi deməkdir. Müvafiq olaraq, bu kontekstdə İran Ermənistanı ondan kəsmək cəhdlərini son dərəcə mənfi qarşılayır”.

V.VƏLİYEV