Təyyarə qəzasını eşidəndə ağlımıza gələn ilk şeylərdən biri də qara qutudur. Bəs niyə ağlımıza belə bir şey gəlir? Qara qutu dediyimiz alət haqqında nə qədər fikrə sahibik? Qara qutu olanları necə qeyd edir? Qara qutu nə qədər möhkəmdir?
Təyyarə qəzalarında təyyarə parça-parça olsa da, dənizin dibinə batsa da dərhal pilot kabinəsindəki son danışıqları yazan qara qutular axtarılır. Əksər halda qorxunc qəza xarabalığı arasından yararlı tapılan bu qutu sayəsində qəzanın niyə baş verdiyi araşdırılır.
Bu qutu paslanmayan poladdan hazırlanır. Qutular bundan başqa istiyə və yanğına dözümlü olmaqla birlikdə plastiklə əhatə olunmuş və maye köpüklə təchiz edilmişdir. Qutular o qədər möhkəm olur ki, dənizə düşmüş bir təyyarənin qutuları 7 il sonra çıxarılıb və yenidən dinlənilib.
Qeyd edək ki, “qara qutu” deyilən bu əşya əslində, narıncı rəngdə olur. Buna səbəb isə onun rənginə görə tez seçilib tapılmasıdır.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.
Xalq arasında "qara qutu" kimi tanınan Qara qutu (ingiliscə - Uçuş yazıcısı) uçuş zamanı təyyarədə müəyyən məlumatları qeyd etmək üçün istifadə olunan alətdir.
Neçə növ qara qutu var?
Bu hava hadisələrinin və qəzaların araşdırılmasını asanlaşdırmaq üçün təyyarələrdə yerləşir. Müxtəlif xüsusiyyətlərə görə siniflərə bölünürlər:
Tip 1: Yalnız kokpit və yer, kokpit və digər təyyarələr və ekipajın özləri arasındakı danışıqları qeyd edən cihaz.
Tip 2: Yalnız uçuş məlumatlarını qeyd edən və audio yazmayan cihaz.
Tip 3: Həm audio, həm də uçuş məlumatlarını qeyd edən cihaz. Qısaca FDR/CVR kimi tanınır. Bu gün ən çox istifadə edilən qara qutu növüdür.
Qara qutu nəyi qeyd edir?
Qara qutular istifadə etdikləri təyyarədən asılı olaraq dəyişir. Ən ətraflı qeyd böyük sərnişin təyyarələrində aparılır. Kiçik bir təyyarədə qeydə alınacaq parametrlərin sayı və onların rezolyusiyaları təyyarənin istifadə olunacağı sinifdən asılı olaraq dəyişir. 2 nəfərlik akrobatik təyyarədə qeydə alınacaq məlumatlar 15 ilə 20 arasında dəyişir.
Böyük təyyarələrdə 88 əsas parametr var. Bu parametrləri əldə etməklə, bir təyyarədə qeyd ediləcək ümumi məlumat aydın olur.
Sərnişin təyyarələrində bu kriteriyaların sayı 250-yə yaxınlaşa bilər. Bu məlumatlar qəza halında araşdırılır və qəzanın səbəbi başa düşülür. Məsələn, pilotun mühərrik gücünü artırdığı hər an Güc qolunun dəyəri mühərrikin güc dəyəri ilə eyni deyilsə, güc qolu ilə mühərrik arasındakı əlaqənin pozulduğunu şərh etmək olar. Bu məlumat kokpit səs yazıları ilə müqayisə edilərək təmin edilir. Əgər nasazlıq aşkar edilərsə, pilot bu barədə yerə məlumat verməyə çalışacaq və bu söhbətlər qara qutuya yazılacaq.
Bu qeydlər təkcə qəza zamanı yox, həm də tələbə pilotun uçuş performansının qiymətləndirilməsində də araşdırıla bilər.
Aşağıda orta ölçülü bir təyyarədə qeyd edilməli olan 88 parametrdən bəziləri verilmişdir:
Vaxt
təzyiq hündürlüyü
hava sürəti
baş istiqaməti
Sürətləndirmə (şaquli)
atışma vəziyyəti
Roll statusu
Radionu açıb-söndürmək üçün pilotun əl ilə müdaxiləsi
mühərrik gücü
Avtopilot işləyir?
uzununa sürətlənmə
Yanal Nəzarət məlumatları
Sükan pedalı məlumatları
Əsas meydançaya nəzarət səthinin mövqeyi
Əsas yanal nəzarət səthinin mövqeyi
Əsas rulon idarəetmə səthinin mövqeyi
yanal sürətlənmə
Pitching səthinə nəzarət mövqeyi
Kokpitdə flap səthinin seçimi, arxa kənar;
Kokpitdə flap səthinin seçimi, ön kənar;
xarici temperatur
avtopilot statusu
radio hündürlüyü
hücum bucağı
hidravlik təzyiq
yer sürəti
əyləc təzyiqi
DC elektrik paylayıcı statusu
Qara qutu nə qədər davamlıdır?
Qara qutu eyni vaxtda bütün 3 oxda 1000 q qüvvə ilə yarımdalğalı sinusoidal təsirə davamlı olmalıdır. (g=9,81 m/s²)
Qara qutu ən zəif oxunda 6,5 millisaniyə ərzində 1700 q yarımdalğalı sinusoidal təsirə tab gətirməlidir.
Qara qutu 0,05 düym2 sahədə 250 kiloqramlıq qəfil təzyiqə tab gətirə bilməlidir (bu, sikkə ölçülü sahəyə düşən 5 ton yükü qaldırmaq gücü deməkdir).
18 düym (45 santimetr) dərinlikdə qum altında işləməyi bacarmalıdır.
1100 dərəcə istilikdə yarım saat işləyə bilməlidir.
3 metr dərinlikdə suda 30 gün işləyə bilməlidir.
Yuxarıda verdiyimiz maddələr qara qutunun istifadəyə icazə almadan əvvəl keçdiyi sınaqların siyahısıdır. Bu sınaqlardan keçməyən qara qutunun təyyarəyə quraşdırılmasına icazə verilmir. Bunlardan başqa bir çox başqa testlər də tətbiq olunur.
Ayşən Vəli
Bütün xəbərlər Facebook səhifəmizdə
USD
EUR
GBP
RUB