Son 30 il ərzində uşaqlar və yeniyetmələr arasında çəkidə artım sürətli olub. Artıq 1990-cı illə müqayisədə daha çox uşaq artıq çəkidə və piylənmədədir. Bu dəyişiklik tək bir səbəbdən deyil. Burada həyat tərzi, qidalanma, ətraf mühit və ictimai-sosial amillərin kombinasiyası rol oynayır.
Uşaqların Kütləvi Kökəlməsi – Valideynlər Nələri Bilmir?
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib.
Dünyada vəziyyət
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı qeyd edir ki, 1990-cı illərdə 5–19 yaş qrupunda artıq çəki təxminən 8% idisə, bu göstərici 2022-də təxminən 20%-ə yüksəlib — yəni uşaqlarda artıq çəkinin geniş yayılması qlobal problemə çevrilib.
Son illərdə aparılan böyük analizlər göstərir ki, 1990–2021 dövründə uşaq və yeniyetmələr arasında artıq çəki iki dəfə, piylənmə isə üç dəfə artıb. Bu yüksəliş xüsusilə aşağı və orta gəlirli ölkələrdə sürətlənir.
COVID-19 pandemiyası dövründə evdə qalma, məktəblərin bağlı olması və hərəkətsizliyin artması uşaqların fast-food/işlənmiş qidalara daha çox meyil göstərməsinə və ekran vaxtının artmasına gətirib çıxardı — bir çox tədqiqat pandemiyanın uşaq çəkisini pisləşdirdiyini göstərir.
Azərbaycanda vəziyyət
Ümumdünya/region profillərinə görə Azərbaycan yetkinlər arasında piylənmə nisbəti region ortalamasından yüksəkdir. Bu isə ölkədə uşaqlarda da artıq çəki riskinin ciddi olduğunu göstərir.
Azərbaycanda uşaq piylənməsinin dəqiq və genişmiqyaslı vaxt-seriyası göstəricisi beynəlxalq mənbələrdə məhdud yayıla bilər: milli sağlamlıq və tədqiqat qurumlarının son araşdırmaları və məktəb səhiyyə monitorinqləri bu barədə daha konkret məlumat verə bilər.
Uşaqların “daha sürətli” çəki almasının əsas səbəbləri
Qida məzmununun dəyişməsi — ultra-işlənmiş və yüksək kalorili məhsulların çoxalması. Uşaqların pəhrizində şirniyyatlar, şirin qazlı içkilər, hazır qidalar və snakların payı artıb. Bu qidalar yüksək enerji sıxlığına malikdir və asanlıqla həddən artıq kalori qəbuluna səbəb olur.
Fiziki aktivliyin azalması, oturaq həyat tərzi: Ekran vaxtının (telefon, planşet, TV) artması, küçədə oynamağın azalması və məktəb saatlarında fiziki fəaliyyətin məhdud olması uşaqların günlük kalori sərfiyyatını azaltmışdır.
Pandemiyanın (COVID-19) qısa- və orta müddətli təsirləri: Məktəblərin bağlanması, idman məşğələlərinin dayanması, daha çox evdə qalmaq və stres nəticəsində yemək vərdişlərinin dəyişməsi uşaq piylənməsində sıçrayışlara səbəb oldu. Bir sıra tədqiqatlar pandemiya dövründə uşaqlarda çəkidə artım müşahidə etdiyini göstərir.
Yuxu pozuntuları və mental sağlamlıq: Az yatan uşaqlarda və depressiya/streslə yaşayanlarda aclıq siqnalları və seçici yemək vərdişləri dəyişə bilər — bu da çəkini sürətləndirə bilər. (Bu sahə üzrə bir çox məqalə multidisiplinar təsirləri göstərir.)
Erkən həyat amilləri (ana bəslənməsi, hamiləlik dövrü pəhrizi və s.) : Ananın hamiləlikdə yüksək kalorili/şəkərli pəhrizi, erkən və ya qısa müddətli əmizdirmə uşaqda uzunmüddətli metabolik risklər yarada bilər.
Sosial-iqtisadi amillər və ətraf mühit: Uşaqların yaşadığı mühitdə sağlam qidaya çıxış məhdud, amma ucuz işlənmiş qidalara çıxış isə asan ola bilər. Marketinq və reklam da uşaqları yönləndirir.
Dünya ilə müqayisə
Hər yerdə eyni amillərdir, amma nisbətlər fərqlənir: yüksək gəlirli ölkələrdə artıq çəki uzun müddət problem idi; son 20 ildə isə orta/aşağı gəlirli ölkələrdə (o cümlədən bəzi keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə) artım sürətləndi. Bu, qlobal “qida keçidi” — ucuz, işlənmiş məhsulların kütləvi yayılması ilə bağlıdır.
Azərbaycanda problem daha çox şəhərlərdə, daha rahat gəlirli ailələrdə və fast-food/işlənmiş qidalara çıxış artan yerlərdə müşahidə oluna bilər; eyni zamanda kəndlərdə bəzi yerlərdə azhəcmli qidalanma (under-nutrition) ilə bağlı fərqliliklər qalır — bu “ikiqat yük” (overnutrition + undernutrition) inkişaf etməkdə olan ölkələrdə tez-tez görünür.
Tövsiyələr
Fərdi səviyyədə: daha balanslı pəhriz, şirniyyat və qazlı içkilərin məhdudlaşdırılması, gündəlik fiziki aktivliyin (hər gün ən az 60 dəq orta səviyyəli) təşviqi, ekran vaxtının məhdudlaşdırılması və yetərli yuxu.
Məktəb və icma səviyyəsində: sağlam məktəb yeməkləri, idman saatlarının çoxaldılması, ətraf mühitin (parklar, təhlükəsiz oyun sahələri) yaxşılaşdırılması.
Siyasət səviyyəsində: işlənmiş qidalara vergi, reklamların məhdudlaşdırılması (xüsusən uşaqlara yönəlik), etiketi gücləndirmək və uşaq sağlamlığına yönəlik proqramlar.
Ayşən Vəli
Bütün xəbərlər Facebook səhifəmizdə
.jpg)
USD
EUR
GBP
RUB