İş yerlərindəki ölümlərdən kim cavabdehdir? - ARAŞDIRMA

İş zamanı işçiyə fiziki və ya ruhi təsir göstərən bədbəxt hadisələrə istehsalat qəzaları deyilir. İstehsalatda baş verən bədbəxt hadisələr işçiləri yaxından maraqlandıran bir məsələ olmaqla yanaşı, həm də iş yerlərində bir çox amillərin təsirindən yaranır. İşçilərin əhval-ruhiyyəsi, davranışları və iş prosesləri iş qəzalarına səbəb olan ən böyük amillərdəndir, lakin səhv nizam, yer çatışmazlığı və s. vəziyyətlər də istehsalat qəzaları ilə sıx bağlı olan amillər sırasındadır.

İş qəzalarının əsas səbəbləri

- İlk növbədə, işçilərin şüursuz işləməsi işçiləri qəzalara qarşı həssas edir. Beləliklə, inkişaf edən istehsalat qəzalarında yaralanma ehtimalı çox yüksəkdir.

- Fərdi qoruyucu vasitələrdən istifadə etməmək.

- Ehtiyatsızlıqla biznesə qulluq etmək.

- Əsəbi, yuxulu və xəstə vəziyyətdə işləməyə davam etmək.

- İş mühitini səliqəli saxlamamaq.

- İş mühitində uyğun olmayan davranışlar nümayiş etdirmək.

İş qəzalarını minimuma endirmək üçün görüləcək işlər

- İş sağlamlığı və təhlükəsizliyi xidmətləri müəyyən meyarlara cavab verən sənaye səviyyəli müəssisələrdə tətbiq edilməli olan ən vacib amildir.

- İşçilərin iş şəraitinin təhlükəsiz şəkildə layihələndirilməsi və təşkili.

- Fərdi qoruyucu vasitələrin taxılması.

- Cihazların qoruyucu vasitələrinin çıxarılmaması.

- İş yeri həkimi, iş yeri tibb bacısı və ya iş yerində əməyin mühafizəsi üzrə mütəxəssis tərəfindən işçilərə təlimlərin təşkili və təqdim edilməsi.

- Digər tərəfdən xəstə olan və ya əhvalı işə uyğun olmayan işçilərin işini dayandırmasına icazə verməklə qarşısının alınması və ya uyğun işə istiqamətləndirilməsi istehsalat qəzalarının minimuma endirilməsi istiqamətində görüləcək tədbirlərdəndir.

İstehsalatda bədbəxt hadisələr, ümumiyyətlə, iş şəraiti, idarəetmə səhvləri, vaxtında və adekvat texniki xidmət göstərilməməsi, insan faktorlarına məhəl qoyulmaması, adekvat və müvafiq təlimin olmaması, nəzarətin olmaması və ya bu amillərin hamısının hər biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olmaması nəticəsində baş verir. Bununla belə, istehsalatda bədbəxt hadisələrə səbəb olan amillərin hamısını iki əsas amilə endirmək olar. Bunlar iş yerindəki təhlükəli vəziyyətlər və işçilərin təhlükəli davranışlarıdır.

Təhlükəsiz davranışlar

İşləyən insanın mərkəzi sinir sistemi və hiss orqanları oyaq və bu funksiyaları yerinə yetirməyə qadir olmalıdır. İnsanın təbii təbiətinə görə bu qabiliyyətlərin müəyyən həd və hüdudlardan kənara çıxması mümkün deyil. İnsanın fiziki və zehni gücünü nəzərə almadan iş yükünün tənzimlənməsi və iş sürətinin müəyyən edilməsi nəticəsində dəzgahla ahəngdar işləməyə mənfi təsir göstərir və təhlükəli davranışlar baş verir.

Güvənsiz davranışlar insanın fizioloji və psixoloji quruluşu və ətraf mühitin şərtlərindən qaynaqlanır. Genetik pozğunluqlar, üzvi aşınma, erqonomik çatışmazlıqlar və qeyri-sağlam ətraf mühit şəraiti işləyən insanlarda təhlükəli davranışların səbəbləridir. Bacarıqsızlıq, əl çevikliyinin olmaması, tarazlığın aşağı olması, zəif inkişaf etmiş əzələ gücü və bəzi bədən hissələri və ya bəzi üzvlərin balanssız inkişafı və ya sinir sistemi tərəfindən idarə olunan bütün bədən hərəkətlərinin səlis işləməsinə mane olan səhvlər. müxtəlif xəstəliklər nəticəsində iş həyatına qədər köhnəlmiş və əskikliklər təhlükəli davranışların ortaya çıxmasına səbəb olur.

İstehsal prosesində iştirak edən şəxsin işi onun fiziki gücündən və əqli imkanlarından yüksək səviyyədə tənzimlənirsə, iş əmrində insanın diqqətinin yayınmasına və diqqətsizliyinə səbəb olan monoton xüsusiyyətlər müşahidə edilirsə və ya qida enerjisi alına bilmədiyi üçün orqanik gərginlik yaranırsa təhlükəli davranışların ortaya çıxması və iş qəzaları qaçınılmaz olacaqdır.

Təhlükəsiz davranışlar

-İşi şüursuz yerinə yetirmək

-Diqqətsizlik və ehtiyatsızlıq

-Maşın qoruyucularını çıxarmaq

-Təhlükəli sürətlə işləmək

-Vəzifədənkənar işi yerinə yetirmək

- İş intizamına əməl etməmək

-İş üçün uyğun mexanizmlərdən istifadə etməmək

-İcazəsiz təhlükəli ərazidə olmaq

-Şəxsi qoruyucu vasitələrdən istifadə etməmək

Təhlükəsiz davranışlarla yanaşı, iş qəzalarının birinci dərəcəli ümumi səbəblərini təşkil edən əsas amillərdən biri də iş yerindəki təhlükəli şəraitdir. İş yerində təhlükəli vəziyyətlər istehsal prosesində istifadə olunan texnologiya və istehsal alətlərinin təbiətindən tutmuş iş nizamsızlığına, texniki qulluq və nəzarətin olmamasından yoxlama və idarəetmə xətalarına, saxlama və yığma səhvlərindən sağlam olmayan ətraf mühit şəraitinə qədər bir çox amillərlə yaranır.

İstehsal prosesində istifadə olunan bütün növ alətlər və mexanizmlər işçinin qabiliyyətinə uyğun deyil, əgər maşın və dəzgahlarda qoruyucular yoxdursa, göstəricilər asan oxunan və başa düşülən xüsusiyyətlərə malik deyilsə, nəzarət mexanizmlərindən təhlükəsiz və asanlıqla istifadə edilə bilməz, onlara texniki qulluq və nəzarət vaxtında və lazımi qaydada həyata keçirilmədikdə və öz gücündən artıq istifadə edildikdə təhlükəli şəraitin yaranması və istehsalatda bədbəxt hadisələrin baş verməsi qaçılmazdır.

Təhlükəsiz vəziyyətlər

-Təhlükəsiz iş metodu

-Təhlükəsiz və qeyri-sağlam ətraf mühit şəraiti

-Elektrik maşınlarının yerə vurulmaması

-Uyğun olmayan əl alətləri

-Yoxlamaların və sınaqların aparılmaması

-Təzyiqli gəmilər

- Təhlükəli hündürlüklərdə işləmək

-Təhlükəli sahələr açıq qalmışdır (çuxurlar)

-Müvafiq işarələmə edilməmişdir

-İş yerində nizamsızlıq

-Mühafizəsiz maşınlar, skamyalar

-Tez alışan partlayıcı maddələr

İş yerlərində mənfi fiziki-kimyəvi amillərin yaratdığı ətraf mühit şəraiti, iş yerlərində təhlükəli şərait yaratmaqla yanaşı, onların işçilərə təsirindən təhlükəli davranışların formalaşmasına səbəb olur. İstehsalda istifadə olunan texnologiyanın keyfiyyəti təhlükəli vəziyyətlərin əsas səbəblərindəndir. Geri qalmış və köhnə texnologiya ilə istehsal olunan iş yerlərində istehsalat qəzalarının intensivləşdiyi müşahidə edilir. İş yerlərində təhlükəli şəraitin yaranmasına səbəb olan geri qalmış və köhnə texnologiya əsasında qurulan iş yerlərində təşkilatdakı təhlükəli və qeyri-sağlam şəraiti sonradan düzəltmək, əməyin mühafizəsini təmin etmək çətin və bahalıdır. Belə ki, qeyri-sağlam və təhlükəli şəraitə malik iş yerləri qurulduqda, bu keyfiyyətlərə malik iş yerlərində bu mənfi halların ümumiyyətlə davam etdiyi və iş qəzalarının əhəmiyyətli ölçülərə çatdığı görülür.

Maşınların və iş dəzgahlarının qoruyucu sistemlərinin olmaması ilə yanaşı, onların təyinatından kənarda və gücündən artıq istifadə edilməsi, vaxtında və düzgün texniki qulluq və nəzarətin olmaması təhlükəli şərait yaradır. Maşınların və skamyaların düzülüşündə, xammalın və istehsal olunan məhsulların saxlanması, yığılması, yüklənməsi və daşınmasında qeyri-dəqiqlik və çatışmazlıqlar, ümumilikdə iş yerlərində nizamsızlıq təhlükəli vəziyyətlərin yaranmasına səbəb olur.

Bəs, iş yerlərində baş verən faciəvi ölümlərdə günahkar kimlərdir? İş yerində insanlar təhlükəsizlik qaydalarına necə riayət etməlidirlər? Əməyin mühafizəsində niyə səhlənkarlığa yol verilir? Bu kimi hallara qarşı necə mübarizə aparılmalıdır? Qanunda hansı qaydalar nəzərdə tutulur? İşçilərin həyatı niyə təhlükəyə atılır? SİA məsələ ilə bağlı araşdırma apararaq, ekspert, psixoloq və sosioloqların fikirlərini öyrənib.

“Ailə Dünyası" Ailələrə Hüquqi Yardım İctimai Birliyinin sədri Gülayə Səfərova: “Çörək zavodunda fəhlə işləyən xanımın faciəvi şəkildə ölümü hamımızı bərk sarsıtdı. Baş verən hadisədən də göründüyü kimi, həmin müəssisədə çalışan işçilər əməyin təhlükəsizliyi qaydaları barədə düzgün təlimatlandırılmayıblar. Hər bir sahədə işəgötürən iş yerinin əməyin mühafizəsi normaları və qaydalarının tələblərinə uyğun olmasına, işçi üçün sağlam və təhlükəsiz əmək şəraitinin təmin olunmasına cavabdehlik daşıyır və işçinin həyatı, sağlamlığı da müəssisənin iqtisadi mənafeyindən hər zaman yüksək tutulmalıdır.

Əmək müəssisələrində təhlükəsizlik qaydalarına dair təlimatların keçirilməsi, ümumi təhlükəsizlik qaydalarının öyrədilməsi, xüsusilə də istehsalatın təhlükəsizlik dərəcəsindən, xarakterindən, işçilərin peşələri və dərəcələrindən asılı olmayaraq, bütün işçilərə əməyin təhlükəsizliyi qaydaları aşılanmalı, təhlükəsiz iş metodları üzrə təlimatlar verilməlidir.

Əslində, əmək müəssisələrində aparılan təlimatlandırma bir neçə mərhələlərdə aparılmalıdır. Bu giriş təlimatı, iş yerində ilkin təlimat, dövrü təkrar təlimat və növbədən kənar təlimat kimi növlər əsasında təşkil olunmalıdır. Baş verən hadisələr onu bir daha sübut edir ki, bu təlimat növləri heç də bütün müəssisələrdə işçilərə təlqin edilmir”.

Əmək Hüquqlarını Müdafiə Liqasının sədri Sahib Məmmədov: "İş yerlərində əməyin mühafizəsinə görə cavabdehlik işə götürənin üzərinə düşür. Bu şəxs əməyin mühafizəsini və təhlükəsizliyi təmin etməlidir. Ona görə də əgər işçi əməyin mühafizəsi və təhlükəsizlik qaydalarını pozursa, işəgötürənin ona qarşı inzibati tənbeh tətbiq etmək hüququ var. Yəni, işçini işdən kənarlaşdıra, ona şiddətli töhmət verə bilər. Əgər lap böyük nəticəsi olsa əmək müqaviləsinə xitam verə bilər. Ona görə də işə götürənin həm cavabdehliyi, həm də səlahiyyəti var.

Əgər hadisə iş yerində baş verirsə, bunun ilk növbədə günahkarı işəgötürəndir. İşəgötürən əvvəla bütün işçilərlə əmək müqaviləsi bağlamalı, ikincisi onların istehsalatda bədbəxt hadisə və peşə xəstəliyi hallarından sığortamalı, üçüncüsü əməyin mühafizəsi ilə bağlı şöbə yaratmalı, yaxud məsul şəxs təmin etməlidir".

Psixoloq Vüsalə Əmiraslanova məsələnin psixoloji yanlarına toxunub: “Əslində, iş yerində yorğunluq işin özünün strukturuna bağlıdır. Yəni, əgər iş taksi işidirsə, burada gecə növbələri var ki, gecə maşın sürürlər və o zaman ola bilir ki, bəzən yuxuyla bağlı problemlər yaransın. Onlar da bildiyimiz qədər səhər çox yatırlar, ola bilir ki, yuxulu olurlar, halsız olurlar, ümumi immunitet düşür.

İnsanın yatmaq vaxtı gecə vaxtıdır. Yəni, gecə yatanda onun üçün daha faydalı olur. Amma təəssüflər olsun ki, bəzən bütün rejim korlanır və məcbur olurlar ki, səhər yatsınlar və gecə maşın sürsünlər. O da bu şəxslərə mənfi təsir göstərə bilir.

Ümumiyyətlə, iş yerində təhlükəsizlik yenə də işin strukturundan asılıdır. Əgər bu iş yeri tikinti şirkəti ilə bağlıdırsa, əlbəttə ki, onlar müəyyən vaxtdan bir xüsusi təhlükəsizliyi, texniki vasitələri yoxlamalıdılar ki, qurğular yerindədirmi ya yox. Hündürlükdə işləyən insanların qorunması üçün xüsusi geyimləri olmalıdır. Onlar normal qidalanmalıdırlar ki, halsızlıq və s. baş verməsin. Yəni, bu kimi hallar çox müşahidə olunur. Ümumi məsələn, tədris şöbəsində olsun, başqa yerlərdə olsun belə yerdə faciəvi ölümlər çox az olur. Əsasən, tikinti şirkətlərində bir də taksi xidmətlərində daha çox belə olur.

Psixoloji yanları odur ki, rejim düzgün qurulmalıdır, istirahət saatları, yuxu saatları düzgün qurulmalıdır ki, bunların bölgüsü yaxşı olsun, həm istirahətə vaxt ayırsınlar, həm işə ayırsınlar ki, tam işlə yüklənmək onları psixoloji gərginliyə gətirib çıxara bilir".

Ayşən Vəli