Uşaqların yeniyetməlik dönəmində valideynlər necə davrnmalıdır ? - ARAŞDIRMA

Yeniyetməlik dövründə valideyn–uşaq münasibətləri xüsusi həssaslıq və diqqət tələb edir. Bu mərhələ uşağın fiziki, psixoloji və sosial baxımdan sürətli dəyişikliklər yaşadığı, şəxsiyyətinin formalaşdığı ən vacib dövrlərdən biridir. Valideynin bu mərhələdə düzgün davranışı uşağın gələcək həyatına, özünə inamına və cəmiyyətə adaptasiyasına birbaşa təsir göstərir.
Yeniyetməlik dövrünə xas əsas xüsusiyyətlərdən bəziləri bunlardır:

SİA mövzu ile bağlı araşdırma edib.
Emosional həssaslıq və əsəbi reaksiyalar.
Yeniyetmələrdə emosional dəyişkənlik və tez əsəbiləşmə halları tez-tez müşahidə olunur. Onların hissləri adətən kəskin ziddiyyətlər üzərində qurulur: sevgi ilə nifrət, hədsiz coşqu ilə laqeydlik, yüksək həssaslıqla eqoist davranışlar arasında sürətli keçidlər baş verir. Bu hallar əsasən hormonal dəyişikliklərlə əlaqədar olsa da, ailədaxili gərginlik, yaşıdlarla münasibət problemləri, düzgün qurulmayan ünsiyyət, daxili qorxular və komplekslər bu emosional vəziyyəti daha da ağırlaşdıra bilər.

Özünəqapanma və təcrid olunma meyli.
Yeniyetmə üçün həmyaşıdları tərəfindən qəbul olunmaq və cəmiyyətdə öz yerini tapmaq son dərəcə əhəmiyyətlidir. Yaşıdları tərəfindən rədd edilmə qorxusu onun psixoloji durumuna ciddi təsir göstərir və bu hiss bəzən dünyanı onun gözündə mənasızlaşdıra bilər. Nəticədə yeniyetmə sosial əlaqələrdən uzaqlaşa, təkliyə çəkilə bilər. Belə vəziyyətlərdə ailənin anlayışı və dəstəyi həlledici rol oynayır. Valideynlər uşağın maraqlarına uyğun məşğuliyyətlər tapmasına və ünsiyyət dairəsini genişləndirməsinə yardım etməlidirlər.

Müstəqilliyə canatma.
Bu dövrdə yeniyetmə öz şəxsiyyətini formalaşdırmağa başlayır və müstəqil olma ehtiyacı güclənir. O, valideynlərindən müəyyən qədər ayrılmaq, qərarlarını özü vermək istəyir. Dost çevrəsi, şəxsi fikirləri və dəyərləri onun həyatında daha önəmli yer tutur. Müstəqillik arzusu valideyn sevgisinin azalması anlamına gəlmir, əksinə, yeniyetmənin özünü təsdiqləmək və məsuliyyət daşımağı öyrənmək cəhdidir.

Özünəinamın qeyri-sabitliyi.
Yeniyetməlik dövründə özünəinam hissi olduqca dəyişkən olur. Kiçik bir irad və ya tənqid belə onun psixologiyasına ciddi təsir göstərə bilər. Xüsusilə valideynlərin uşağı başqaları ilə müqayisə etməsi və ya başqalarının yanında tənqid etməsi yeniyetmədə dərin inciklik, özünəqapanma və bacarıqsızlıq hissi yarada bilər. Buna görə də bu yaş dövründə dəstək və anlayış tənqiddən daha təsirli olur.

Yeniyetməliyin psixoloji xüsusiyyətləri

Yeniyetmələr emosional olaraq daha həssas, tez təsirlənən və bəzən ziddiyyətli davranışlar nümayiş etdirən olurlar. Özlərini böyümüş hesab etsələr də, daxildə hələ də dəstəyə ehtiyac duyurlar. Bu dövrdə müstəqillik istəyi artır, valideyn nəzarətinə qarşı etirazlar yarana bilər. Valideynlər bunu “hörmətsizlik” kimi yox, inkişafın təbii mərhələsi kimi qəbul etməlidirlər.

Ünsiyyət və dinləmə mədəniyyəti

Valideyn–yeniyetmə münasibətlərində ən vacib amil sağlam ünsiyyətdir. Uşağı tənqid etməkdən çox, onu dinləmək lazımdır. Valideyn yeniyetmənin fikirlərini kiçiltməməli, hisslərini ciddiyə almalı və açıq dialoq qurmalıdır. “Səni başa düşürəm” mesajı verən valideyn uşağın güvənini qazanır və o, problemlərini gizlətmədən bölüşür.

Sərhədlər və azadlıq balansı

Yeniyetməyə tam sərbəstlik vermək də, həddindən artıq nəzarət etmək də düzgün deyil. Valideynlər müəyyən qaydalar qoymalı, lakin bu qaydaların səbəblərini izah etməlidirlər. Qadağalar əmr formasında deyil, qarşılıqlı razılaşma şəklində olarsa, uşaq onları daha asan qəbul edər. Bu, məsuliyyət hissinin formalaşmasına kömək edir.

Tənqid yerinə dəstək və motivasiya

Bu dövrdə yeniyetmələr özlərini tez-tez başqaları ilə müqayisə edir və özgüvən problemi yaşaya bilərlər. Valideynlərin daimi tənqidi uşağın özünə inamını sarsıdır. Əksinə, səyləri qiymətləndirmək, uğurları kiçik də olsa görmək və təşviq etmək uşağın psixoloji sağlamlığı üçün çox önəmlidir.

Nümunə olmaq amili

Valideynin davranışı yeniyetmə üçün ən güclü örnəkdir. Aqressiv, hörmətsiz və ya laqeyd davranan valideyn sağlam münasibət gözləyə bilməz. Sakit, anlayışlı və ədalətli davranış uşağa konfliktləri necə həll etməyi öyrədir. Valideyn dediyi ilə etdiyi arasında ziddiyyət yaratmamalıdır.

Texnologiya və sosial mühitə yanaşma

Müasir dövrdə yeniyetmələrin həyatında sosial şəbəkələr və internet böyük yer tutur. Valideynlər qadağa qoymaq əvəzinə, təhlükələr barədə maarifləndirməli və düzgün istifadəyə yönləndirməlidirlər. Uşağın dost çevrəsi ilə də maraqlanmaq, lakin onu sıxışdırmamaq vacibdir.

Yeniyetməlik dövründə valideynin əsas rolu nəzarətçi yox, bələdçi olmaqdır. Sevgi, anlayış, səbr və düzgün ünsiyyət bu dövrü daha sağlam və problemsiz keçirməyə kömək edir. Belə münasibət nəticəsində yeniyetmə özünü dəyərli hiss edir, sağlam şəxsiyyət kimi formalaşır və gələcək həyatında daha balanslı qərarlar verə bilir.

Yeniyetmənin şəxsiyyətinə hörmət etmək

Yeniyetmə artıq ayrıca bir şəxsiyyət olduğunu hiss etmək istəyir. Valideynlər onun fikirlərini, zövqlərini, musiqi seçimini, geyim tərzini və maraqlarını tam bəyənməsələr belə, hörmətlə yanaşmalıdırlar. Daim “sən hələ uşaqsan” demək yeniyetmədə dəyərsizlik hissi yarada bilər və valideyndən uzaqlaşmasına səbəb olar.

Emosional dalğalanmalara anlayışla yanaşmaq

Yeniyetməlik dövründə hormonal dəyişikliklər səbəbilə ani əsəbiləşmə, kədər, qapanma və ya həddindən artıq sevinc halları normaldır. Valideyn bu emosional dalğalanmaları istehza və ya cəza ilə deyil, anlayış və sakitliklə qarşılamalıdır. Bu, uşağa öz duyğularını tanımağı və idarə etməyi öyrədir.

Səhv etməyə imkan vermək

Yeniyetmənin hər addımını nəzarətdə saxlamaq onun həyat təcrübəsi qazanmasına mane olur. Valideyn bəzi hallarda səhv etməsinə icazə verməli, lakin nəticələrini izah etməlidir. Səhvdən dərs çıxarmaq yeniyetmənin müstəqil və məsuliyyətli fərd kimi yetişməsinə kömək edir.

Məxfilik hüququna riayət etmək

Yeniyetmənin şəxsi gündəliyini, telefonunu və ya yazışmalarını icazəsiz yoxlamaq güvən münasibətini zədələyir. Təhlükə olmadığı halda valideyn məxfiliyə hörmət etməlidir. Güvən əsasında qurulan münasibət nəzarətdən daha effektivdir.

Cinsi maarifləndirmənin düzgün verilməsi

Bu mövzu bir çox valideyn üçün çətin olsa da, yeniyetməlik dövründə çox vacibdir. Yanlış məlumatı internetdən deyil, valideyndən eşitmək uşağın sağlam düşüncə formalaşdırmasına kömək edir. Mövzu tabu yox, təbii və elmi çərçivədə izah edilməlidir.

Stress və təzyiqin azaldılması

Valideynlərin yüksək gözləntiləri (dərs, gələcək peşə, davranış) yeniyetmədə ciddi stress yarada bilər. Uşağın potensialını nəzərə almaq, onu başqaları ilə müqayisə etməmək və psixoloji yük yaratmamaq çox önəmlidir.

Peşə və gələcək seçimlərində yönləndirmə

Valideyn öz arzularını uşağa yükləməməlidir. Yeniyetmənin maraqlarını tanımaq, qabiliyyətlərini kəşf etməsinə kömək etmək və seçimlərinə hörmət etmək lazımdır. Bu, gələcəkdə peşmanlıq və daxili narazılığın qarşısını alır.

Psixoloji dəstəyə açıq olmaq

Yeniyetmədə uzunmüddətli qapanma, aqressiya, özünə zərər düşüncələri və ya depressiya əlamətləri müşahidə edilərsə, valideyn bunu gizlətməməli və mütəxəssis dəstəyinə müraciət etməlidir. Psixoloqa getmək zəiflik deyil, məsuliyyətli valideynlik nümunəsidir.

Yeniyetməlik dövrü mübarizə yox, qarşılıqlı anlayış dövrü olmalıdır. Valideyn nə qədər anlayışlı, səbirli və hörmətli davranarsa, yeniyetmə də bir o qədər sağlam, özünə güvənən və emosional cəhətdən balanslı fərd kimi formalaşar.
Yeniyetməlik dövründə valideynin əsas rolu nəzarətçi yox, bələdçi olmaqdır. Sevgi, anlayış, səbr və düzgün ünsiyyət bu dövrü daha sağlam və problemsiz keçirməyə kömək edir. Belə münasibət nəticəsində yeniyetmə özünü dəyərli hiss edir, sağlam şəxsiyyət kimi formalaşır və gələcək həyatında daha balanslı qərarlar verə bilir

Hacıyeva Günay