Yer kürəsi tükənməyə doğru gedirmi, yoxsa dəyişməyə məhkumdur? - ARAŞDIRMA

Son yüz ildə Yer kürəsi tarixinin ən ciddi dönəmini yaşayır. Dəniz səviyyəsi yüksəlir, buzlaqlar əriməkdədir, təbiət hadisələri daha sərt, fəsillər isə daha qeyri-sabit hala gəlir. Elm adamları artıq “iqlim dəyişikliyi”ni sadəcə ekoloji problem kimi yox, bəşəriyyətin gələcəyini müəyyən edən ən vacib faktor kimi dəyərləndirirlər. Sənaye inqilabından bu yana atmosferə buraxılan karbon qazı, meşələrin məhv edilməsi, dənizlərin çirklənməsi və nəzarətsiz enerji istehsalı nəticəsində Yer öz tarazlığını itirməyə başlayıb. Hər yeni fırtına, quraqlıq, meşə yanğını və ya istilik dalğası bizə göstərir ki, planet artıq insan fəaliyyətinə reaksiya verir. Bu mövzu sadəcə ekologiya deyil; o, iqtisadiyyat, siyasət, mədəniyyət və insan dəyərləri ilə birbaşa bağlıdır. Əgər iqlim dəyişikliyi bu templə davam edərsə, XXI əsr dünyanın ekoloji nizamının yenidən yazıldığı əsr olacaq.

İqlim dəyişikliyinin elmi əsası

İqlim dəyişikliyi – atmosferdəki istixana qazlarının artması nəticəsində Yerin orta temperaturunun yüksəlməsidir. Əsas istixana qazları bunlardır:

Karbon dioksid (CO₂)

Metan (CH₄)

Azot oksidləri (N₂O)

Bu qazlar Günəşdən gələn enerjini Yer səthində saxlayaraq qızma effekti yaradır. Normal halda bu təbii bir prosesdir – amma son iki əsrdə sənaye və nəqliyyat nəticəsində bu balans pozulub. NASA və IPCC (Beynəlxalq İqlim Paneli) məlumatlarına görə, 1880-ci ildən bu yana Yer səthinin orta temperaturu 1.2°C artıb. Bu artım kiçik görünsə də, nəticələri çox böyükdür: buzlaqların əriməsi, okean səviyyəsinin qalxması, su dövranının dəyişməsi və ekosistemlərin sıradan çıxması.

Təbiət hadisələrinin dəyişən üzü

Əvvəllər yüz ildə bir dəfə baş verən hadisələr indi hər 5–10 ildə təkrarlanır. Məsələn: 2021-ci ildə Kanadada temperatur 49.6°C-ə çataraq rekord qırdı. 2023-cü ildə Avropada 40°C-lik istilər nəticəsində 60 mindən çox insan həyatını itirdi. Eyni ildə Antarktidadakı buz örtüyü tarixdə ilk dəfə 10 milyon kvadrat kilometrdən aşağı düşdü. Bu hadisələr təsadüf deyil — onlar qlobal sistemin dəyişməsinin simptomlarıdır. Klimatoloqlar bu vəziyyəti “planetin qızdırması” adlandırır: Yer öz xəstəliyini artıq “təbii fəlakətlər” vasitəsilə göstərir.

İqtisadi və sosial nəticələr

İqlim dəyişikliyi yalnız təbiətə deyil, insan həyatına da ciddi təsir göstərir. Quraqlıqlar kənd təsərrüfatını, sel hadisələri şəhərləri, istilik dalğaları isə insan sağlamlığını təhdid edir. BMT məlumatına görə: 2050-ci ilə qədər su qıtlığı 5 milyard insana təsir göstərəcək. 200 milyon insan “iqlim qaçqını” statusu ilə yaşayacaq. 30%-ə qədər kənd təsərrüfatı məhsuldarlığı azalacaq.

Bu isə qlobal miqyasda iqtisadi sabitliyə, miqrasiya dalğalarına və sosial gərginliyə səbəb olacaq.

Texnologiyanın rolu: xilas, yoxsa təhlükə?

Bəzi alimlər hesab edir ki, insan texnologiya vasitəsilə bu böhrandan çıxacaq. Məsələn, bərpa olunan enerji mənbələri (günəş, külək, hidroenerji) artıq bir çox ölkədə əsas enerji qaynağına çevrilməkdədir. Digər tərəfdən, “geoengineering” adlanan yeni istiqamət – atmosferə müdaxilə etməklə iqlim tarazlığını bərpa etməyə çalışır. Amma bu yanaşma həm ümid, həm də risk daşıyır. Çünki təbiət sisteminə müdaxilə nəzəriyyədə kömək, praktikada isə yeni fəlakət yarada bilər. Məsələn, süni buludların yaradılması yağıntını dəyişə bilər, amma bu, başqa bölgələrdə quraqlığa səbəb ola bilər.

Dünya praktikasına nəzər yetirdikdə isə...

Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsində olduğu kimi, iqlim dəyişikliyi də bir sistemin tarazlığının dəyişməsi ilə bağlıdır. Yer kürəsi də nəhəng bir enerji sistemidir; bir yerdəki balans pozulanda, digər bölgələrdə zəncirvari reaksiya yaranır. Filosof James Lovelock bu düşüncəni “Gaia nəzəriyyəsi” ilə açıqlayıb: “Yer özünü tənzimləyən canlı bir orqanizmdir. O, tarazlığı qorumağa çalışır – amma insan müdaxiləsi bu orqanizmi xəstələndirir”. Bu baxımdan iqlim dəyişikliyi təkcə fiziki hadisə deyil, Yer və insan arasındakı münasibətin böhranıdır.

Etik və mənəvi məsuliyyət

Bəşəriyyətin qarşısında təkcə texnoloji deyil, mənəvi seçim də dayanır: Biz təbiəti idarə etməyə çalışacağıq, yoxsa onunla harmoniya içində yaşamağı öyrənəcəyik? Filosof Hans Jonas deyirdi: “İnsanın texnoloji gücü artdıqca onun məsuliyyəti də artır”.

Bu gün iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizə təkcə hökumətlərin deyil, hər bir fərdin etik borcudur. Çünki Yer hamımızın ortaq evidir, və ev yanarkən kimin otağında olduğumuzun fərqi yoxdur.

Gələcəyə baxış

Elm göstərir ki, hələ gec deyil. Əgər karbon emissiyaları azaldılsa, enerji səmərəliliyi artırılsa və meşə ekosistemləri qorunsa, Yer tarazlığını bərpa edə bilər. BMT-nin Paris Razılaşması bu məqsədlə qəbul edilib – bu razılaşmaya görə, dövlətlər 2050-yə qədər sıfır karbon emissiyasına çatmağı hədəfləyir.

Əgər insan texnologiyanı məsuliyyətlə idarə etməyi bacararsa, XXI əsr tənəzzül dövrü yox, yenidən doğuluş dövrü ola bilər. Çünki bəlkə də təbiət bizə düşmən deyil – o, sadəcə xəbərdarlıq edir.