“ABŞ-də ən maraqlı prezident yarışlarından birinin şahidi olacağıq“ - ŞƏRH EDİLDİ

“ABŞ Konqresinin 1845-ci ildə qəbul etdiyi qanuna görə, prezident seçkiləri dörd ildən bir noyabrın ilk bazar ertəsindən sonrakı çərşənbə axşamı keçirilir. Bu qanuna əsasən, 2024-cü il noyabrın 5-də keçiriləcək prezident seçkilərinə yeddi həftə qalıb. Seçki prosesi başlayandan bəri ən mühüm qırılma nöqtəsi Co Baydenin yerinə Demokrat Partiyasının namizədi olaraq Kamala Harrisin seçilməsi oldu. Əks halda, xüsusilə Donald Turmp-a sui-qəsd cəhdindən sonra respublikaçı seçicilərin səfərbərliyi səbəbindən 2024-cü il prezident seçkiləri qalibin asanlıqla proqnozlaşdırıla biləcəyi bir yarış olacaqdı (1964 və 1976-cı illərdə olduğu kimi). Bu yaxınlarda dərc edilmiş federal və ya əyalət səviyyəsində sorğuların ümumi nəticəsi odur ki, 5 noyabr 2024-cü ildə Harris və Tramp arasında, bəlkə də 2000-ci ildə Corc Buş və Albert Qor arasında olan yarışa bənzər uzunmüddətli seçki yarışının şahidi olacağıq. 2020-ci il prezident seçkiləri nəticəsində Kamala Harris ABŞ-ın ilk qadın vitse-prezidentliyə namizədi (1984-cü il prezident seçkiləri) Ceraldine Ferrarodan fərqli olaraq ölkəsinin ilk qadın vitse-prezidenti olmağı bacardı”. Bu sözləri SİA-ya açıqlamasında politoloq Züriyyə Qarayeva deyib.

O bildirib ki, ABŞ-ın ilk qadın prezidentliyə namizədi Hillari Klintonun 2016-cı il prezident seçkilərində edə bilmədiklərini Harris 2024-cü ildə edə və ölkənin ilk qadın prezidenti ola biləcəkmi? Bu sualı müzakirə etməzdən əvvəl ABŞ prezident seçkilərində tətbiq olunan sistemi qısaca izah etmək faydalı olardı.

ABŞ-da prezident seçkiləri ikipilləli seçki sistemi ilə keçirilir. Müvafiq olaraq, prezident birbaşa xalq tərəfindən deyil, üzvlərinin xalq tərəfindən seçildiyi “Seçki Şurası” tərəfindən seçilir. Seçki Şurası 538 üzvdən ibarətdir. Ümumi 538 üzvdən 100 üzv 50 federasiya ştatının hər birindən seçilmiş iki üzvdən ibarətdir. Qalan 438 üzvdən üçü "xüsusi bölgə statusu" olan Vaşinqtondan seçilir. Qalan 435 üzv 50 federasiya ştatından seçilir və hər 10 ildən bir keçirilən siyahıyaalmaya görə neçə üzvün hansı federativ əyalətdən seçiləcəyi müəyyən edilir. 2021-ci ildə açıqlanan siyahıyaalmaya görə yeni bölgü 2020-ci il prezident seçkilərindəki bölgü ilə müqayisədə Trampın xeyrinədir.

Müəyyən bir federasiya ştatına ayrılmış Seçki Şurası üzvlərinin bütün sayı həmin ştat səviyyəsində ən çox səs toplayan prezidentliyə namizəd tərəfindən qazanılır. Bu qaydanın iki istisnası Maine və Nebreskadır. Maine (dörd nümayəndə) və Nebraskada (beş nümayəndə) Seçici Kollegiyasına ayrılmış iki üzv ştat səviyyəsində, qalan üzvlər isə dar dairə səviyyəsində ən yüksək səsə malik namizəd tərəfindən qazanılır. Bu səbəbdən də hər iki federasiya ştatından seçilən Seçki Şurasının üzvlərinin namizədlər arasında bölüşdürülməsi mümkündür. Əslində, 2020-ci il prezident seçkilərində hər iki namizəd (Bayden və Tramp) iki federasiya ştatından fərqli sayda üzv topladılar.

ABŞ prezident seçkiləri iki mərhələdən ibarətdir; Yəni prezidentin birbaşa xalq tərəfindən deyil, üzvlərinin xalq tərəfindən seçildiyi Seçki Şurası tərəfindən seçilməsi Şuraya seçilən üzvün başqa ada səs verib-verməməsi sualını yarada bilər. Bu ehtimal keçmişdə olsa da, seçkinin nəticəsini dəyişəcək şəkildə baş vermədi. Bu nümunələr seçkidə uduzan namizədə qarşı səsvermə seçimlərindən ibarətdir. Məsələn, 2016-cı il prezident seçkilərində Havaydan seçilmiş Seçicilər Kollegiyasının üzvü Klintona yox, Berni Sandersə səs verib.
İki mərhələli seçkinin nəticələrindən biri də odur ki, ölkə üzrə səs çoxluğunu toplayan namizəd, Seçki Şurasında prezident seçilmək üçün tələb olunan 270 üzvə çata bilməyəcəyi üçün prezidentliyini itirə bilər. Çünki məsələn, Kaliforniyadan 50 faiz + 1 ilə qazanılacaq Seçki Şurası üzvlərinin sayı yüzdə 80 səslə qazanılacaq üzvlərin sayı ilə eynidir. Namizədlərə verilən qalıq səslərin toplanan üzvlərin sayına heç bir təsiri yoxdur.

Sorğular Nə Deyir?

Kamala Harrisin namizəd olaraq açıqlandığı Demokratik Partiya Konqresindən sonra (19-22 avqust) CNN tərəfindən aparılan sorğuya görə, Viskonsin və Miçiqan ştatlarında Harris; Trampın Arizonada şanslı olduğu görünür. Eyni sorğu göstərdi ki, Harris Corciya və Nevada ştatlarında cəmi 1 xal, Pensilvaniyada isə bərabərdir. Harvard Universiteti ilə xüsusi razılaşması olan London mərkəzli Redfield & Wilton Strategies tərəfindən 6-9 sentyabr tarixlərində aparılan sorğuda Tramp Arizona, Corciya və Nevada ştatlarında; Harris Şimali Karolina, Miçiqan və Viskonsin ştatlarında irəliləyib. CNN sorğusunda olduğu kimi, bu sorğu da Pensilvaniyada namizədlərin bərabər səs nisbətinə malik olduğunu müəyyən edib. Bununla belə, Redfield & Wilton Strategies öz sorğularını müqayisə edərək, Trampın son vaxtlar bir qədər yüksəliş trendində olduğunu vurğulayır. Trampın son vaxtlar cüzi yüksəlişdə olduğunu ümummilli sorğu keçirən YouPoll da təsdiqləyir və son sorğuya görə, hər iki namizədin dəstək nisbəti 45 faizdir (qərarsız seçicilər istisna olmaqla).

Çox güman ki, həm seçki sistemi, həm də hər iki namizədin seçiciləri səfərbər etmək qabiliyyətinə görə (mənfi və/və ya səsvermə nəticəsində) ABŞ-ın siyasi tarixində ən maraqlı Prezident yarışlarından birinin şahidi olacağıq. İctimai rəy sorğularının demokratların lehinə olduğuna dair iddialara məhəl qoymayaraq və səsvermə davranışına təsir edəcək qeyri-adi inkişafın olmayacağını fərz etsək, 5 noyabr 2024-cü il Çərşənbə axşamı günü bizə 2000-ci ili xatırladacaq bir nəticə ilə qarşılaşacağımız olduqca mümkün görünür. Bu vəziyyət Seçki Şurasının üzvlərinin namizədlər arasında bölüşdürülməsində proporsional seçki sisteminə uyğun düsturdan istifadə edilməməsindən irəli gəlir. Ölkə üzrə səs çoxluğunu qazanan namizədin prezident seçilmədiyi beş seçki nümunəsi var: 1824, 1876, 1888, 2000 və 2016-cı il prezident seçkiləri. Yada salmaq yerinə düşər ki, 2000 və 2016-cı il seçkilərində ölkə üzrə səslərin çoxluğunu toplamasına baxmayaraq, prezident seçilməyən hər iki namizəd Demokrat Partiyasının namizədi idi. Bu, Harrisin ölkə səviyyəsində daha çox səs ala biləcəyini göstərən sorğulara əsaslanaraq, Harrisin seçkidə qalib gələcəyi qənaətinə gəlməkdə ehtiyatlı olmaq lazım olduğuna işarə edir.

1946-2020-ci illər arasında keçirilən 20 Prezident seçkisini federativ əyalətlər əsasında araşdırdığımızda Demokrat Partiyasının çox yüksək ehtimalla qalib gələcəyi federasiya əyalətlərinin sayı 19; Bu ştatlardan Seçki Şurasına seçilən üzvlərin ümumi sayı 223 nəfərdir. Demokratların böyük ehtimalla qalib gələcəyi xüsusi bölgə statusuna malik olan Vaşinqtondan seçiləcək üç üzvü nəzərə alsaq, bu rəqəm 226-ya çatır. Digər tərəfdən, Respublikaçıların çox yüksək ehtimalla qalib gələcəyi federasiya əyalətlərinin sayı 24-dür; Bu ştatlardan seçiləcək Seçki Şurası üzvlərinin sayı 209-dur. Başqa sözlə, ən azı 226 üzvün Harris tərəfindən, ən azı 209 üzvün isə Tramp tərəfindən seçiləcəyi ehtimalı böyükdür. Buna görə də seçkinin qalibi qalan 7 federasiya ştatında seçkilərin nəticələrinə görə müəyyənləşəcək. Bu ştatlardan cəmi 93 üzv seçiləcək və bu üzvlərin bölgüsü belədir: Nevada (6), Arizona (11), Viskonsin (10), Miçiqan (15), Corciya (16), Pensilvaniya (20) ) və Şimali Karolina (16). 1946-cı ildən bu yana keçirilən 20 prezident seçkisindən 18-ni rəqabətli seçki dairələri arasında yer alan Nevada ştatında seçkilərdə qalib gələn namizəd qazanıb. Nevada ştatında seçkilərdə məğlub olmasına baxmayaraq prezident olmağı bacaran iki ad bunlardır: Cimmi Karter (1976) və Donald Tramp (2016)”.