Qlobal iqtisadiyyat tələyə düşüb – BAXIŞ BUCAĞI

Dünya İqtisadi Forumunda gəlinən qənaətlər…

Son onilliklər ərzində dünyada əmək məhsuldarlığı (LP) yalnız bir qədər artıb. Dünya İqtisadi Forumunun (WEF) araşdırmasına görə, qlobal şirkətlərin demək olar ki, yarısında artım deyil, məhsuldarlığın azalması müşahidə olunur. Məhsuldarlığın sıfıra yaxın artımı mühüm sosial və hətta siyasi hadisələrə səbəb olur. Bir çox ölkələrdə gəlirlər durğunlaşır və orta təbəqə eroziyaya məruz qalır. Bunun ardınca qeyri-sabitlik və narazı əhalinin hökumətə inamının sürətlə itirilməsi gəlir. Qlobal məhsuldarlığın artımı son onilliklərdə təsirli şəkildə dayanıb və 2008-ci ildən bəri qlobal artımın yavaşlamasının yarısından çoxu məhsuldarlığın durğunluğu ilə əlaqələndirilə bilər, WEF ekspertləri “Qlobal İqtisadi Gələcək: 2030-cu ildə məhsuldarlıq” adlı hesabatında belə nəticəyə gəlirlər.

Son illərdə texnoloji inkişafın sürətlənməsinə baxmayaraq, bir çox ölkələrdə məhsuldarlığın artımı ləng olaraq qalır, WEF ekspertləri qeyd edirlər. Onlar bu paradoksu “məhsuldarlıq paradoksu” adlandırırlar. Bir tərəfdən, yeni texnologiyaların inkişafı qabaqcıl müəssisələrdə məhsuldarlığı əhəmiyyətli dərəcədə artırmağa imkan verib, lakin ümumilikdə onların əmək məhsuldarlığına təsiri əhəmiyyətsiz olub. Üstəlik, iri qlobal şirkətlərin təxminən 40%-i hər il əmək məhsuldarlığında mənfi artım qeydə alır.

Əmək məhsuldarlığında durğunluq ümumilikdə iqtisadi artıma mənfi təsir göstərir. Hesablamalara görə, 2008-09-cu illərin qlobal maliyyə böhranından sonra qlobal iqtisadi artımın yavaşlamasının yarısından çoxunun əmək məhsuldarlığının azalması ilə bağlıdır. Tədqiqatçıların qeyd etdiyi kimi, əgər 2000-ci illərin əvvəllərində ümumi məhsuldarlığın illik artım tempi 1,6% idisə, qlobal maliyyə böhranından sonra o, orta hesabla 0,6%-ə qədər yavaşladı.

Eyni zamanda, iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrdə bu dövrdə artım iki dəfə azalaraq 0,4%-ə çatıb. İnkişaf etməkdə olan bazar və orta və aşağı gəlirli ölkələrdə yavaşlama daha əhəmiyyətli idi. Burada illik məhsuldarlığın artım templəri 2000-ci illərin əvvəllərindəki 2%-dən 2008-ci ildən sonra 0,6%-ə qədər azalmışdır.

WEF iqtisadçıları gəlir səviyyəsindən asılı olaraq əmək məhsuldarlığında da kəskin uyğunsuzluğun olduğunu vurğulayırlar. Beləliklə, son 15 ildə yüksək gəlirli ölkələr aşağı gəlirli ölkələrlə müqayisədə orta hesabla, demək olar ki, 15 dəfə daha məhsuldar olublar. Şimali Amerika, Avropa və Şərqi Asiya kimi makroregionlar ən az məhsuldar olan üç regiondan: Orta Asiya, Cənubi Asiya və Sub-Sahara Afrikasından orta hesabla beş dəfə daha məhsuldar olub.

Bir sıra müstəqil ekspertlər də dünyada məhsuldarlığın ləng artımını gəlirlərin durğunluğu və bütün dünyada orta təbəqənin aşınması ilə əlaqələndirirlər. “Rəqəmsal Broker”-in analitikləri qeyd edirlər ki, son iki onillikdə dünyada əmək məhsuldarlığı son dərəcə ləng artıb ki, bu da innovasiyalara kifayət qədər investisiya qoyulmaması, qloballaşmanın yavaşlaması, əhalinin qocalması və əhəmiyyətli texnoloji nailiyyətlərin olmaması ilə bağlıdır. Bununla belə, o, davam edir, gəlirlərin azalması və orta təbəqənin durğunluğu da aşağı məhsuldarlığın artımı ilə əlaqələndirilir. “Ənənəvi olaraq mal və xidmətlərin əsas istehlakçısı olan orta sinif alıcılıq qabiliyyətini itirir ki, bu da innovasiyalara və iqtisadi inkişafa tələbi məhdudlaşdırır. Bu, sosial bərabərsizliyin artması, sosial hərəkətliliyin azalması və siyasi qeyri-sabitliyin artması ilə doludur”, deyə vurğulanır. Analitiklər hesab edir ki, orta təbəqənin gəlirləri azalmağa davam edərsə, bizneslər texnologiyaya sərmayə yatırmaqdan məhrum olacaq və qlobal iqtisadiyyat aşağı məhsuldarlıqda tələyə düşəcək.

Dünya Bankının (DB) iqtisadçıları daha əvvəl bildirmişdilər ki, dünyanın 100-dən çox ölkəsi sözdə orta gəlir tələsinə düşüb. “Artan borc, qocalmış əhali, qabaqcıl iqtisadiyyatlarda artan proteksionizm və enerji keçidini sürətləndirmək üçün artan təzyiq bugünkü orta gəlirli iqtisadiyyatları getdikcə küncə sıxışdırır”, - deyə bank bildirib. Bu o deməkdir ki, orta gəlirli ölkələrdə yaşayan 6 milyard insanın öz ölkələrinin bir və ya iki nəsil ərzində yüksək gəlirli statusa çatması ehtimalı olduqca kiçikdir, Dünya Bankı vurğulayır.

Bununla belə, “orta sinfin kiçilməsi” kifayət qədər zəngin ölkələrdə də müşahidə olunur. Beləliklə, ABŞ-da orta təbəqənin payı nəzərəçarpacaq dərəcədə azalır. Araşdırma mərkəzlərinin məlumatına görə, 2023-cü ildə ölkə əhalisinin təxminən yarısı orta təbəqəyə mənsub olub. Müqayisə üçün qeyd edək ki, onun payı 2001-ci ildə 54%, 1981-ci ildə 59%, 1971-ci ildə 61% olub. Asiyada orta sinif artımı əhəmiyyətli dərəcədə yavaşladı. 1991-ci ildən 2014-cü ilə qədər Asiyada orta sinif ev təsərrüfatlarının sayının orta illik artım tempi 6% təşkil etmişdir. Son on ildə o, 2%-ə qədər yavaşlayıb. Hindistanda orta sinif böyüməyə davam edir, lakin Çin də daxil olmaqla bir çox başqa ölkələrdə durğunluq müşahidə olunur.

Orta təbəqənin sürətlə aşınması dünyada siyasi qeyri-sabitliyə gətirib çıxarır, hakim partiyalar seçkilərdə hakimiyyəti tez itirirlər. Bu da öz növbəsində seçki sistemlərinin böhranına gətirib çıxarır. Oxşar hadisələr artıq Rumıniya, Gürcüstan və Moldovada da müşahidə olunub. Gələcəkdə belə böhranın yarana biləcəyi ölkələr arasında Fransa və Almaniya da var. WEF ölkələri insan kapitalına sərmayə qoymağa çağırır. Məhsuldarlığın artırılması olmadan iqtisadi artım əmək və kapital qoyuluşlarının artırılmasından asılı olacaq, bu yanaşma olduqca dayanıqlı deyil.

Rusiyada əmək məhsuldarlığının dinamikası olduqca ziddiyyətli olaraq qalır. 2023-cü ilin yekunlarına görə, Rusiya Federasiyasında əmək məhsuldarlığı 1,9% artıb. Lakin bu artım əvvəlki ilin uğursuzluğunu kompensasiya edə bilmədi. 2022-ci ilin sonuna qədər o, kütləvi şəkildə 3,6% azaldı ki, bu da rəqəmin 4,1% azaldığı 2009-cu ildən bəri ən yüksək dəyər idi. Belə bir düşmə müstəsna hadisə deyil. Rusiyada əmək məhsuldarlığı son dərəcə qeyri-sabit artıma malikdir. 2020-ci ildə və 2015-ci ildə azalıb. 2014 və 2016-cı illərdə isə sıfıra yaxın dinamika nümayiş etdirib. 2019-2024-cü illər ərzində “Əmək məhsuldarlığı” milli layihəsinin həyata keçirilməsinə baxmayaraq, Rusiyada əmək məhsuldarlığında belə qeyri-sabit artımın müşahidə olunması daha diqqətəlayiqdir.

Rusiyanın İqtisadi İnkişaf Nazirliyi milli layihənin icrasının nəticələrinə yekun vurarkən, ilk növbədə, əsas nailiyyətlər kimi müəssisələrin mənfəətinin artımını qeyd edib. "5,5 min şirkətin mənfəəti 434 milyard rubl artıb", - deyə bildirilib. Vurğulanıb ki, milli layihədə iştirak edən şirkətlərin gəlirləri arıq istehsal, təkmilləşdirilmiş idarəetmə və mentorluq sayəsində artıb. Bundan əlavə, 2024-cü ilin yayına qədər layihədə iştirak edən şirkətlərin 66%-dən çoxu artıq əmək məhsuldarlığında illik 10% artım nümayiş etdirirdi.

Bu ildən etibarən milli layihə “Səmərəli və Rəqabətli İqtisadiyyat” milli layihəsinin bir hissəsi olan “Əmək Məhsuldarlığı” federal layihəsinə çevrilib. Rəsmilər layihənin əvvəlki milli layihənin davamçısı və məntiqi davamı olduğunu vurğulayırlar. İqtisadi İnkişaf Nazirliyi yeni layihənin 2030-cu ilə qədər Rusiyada “kadr çatışmazlığının təxminən 10%-ni əhatə edəcəyini” gözləyir. 2030-cu ildə Milli İnkişaf Məqsədlərinə nail olmaq üçün Vahid Plana uyğun olaraq, Rusiyada əmək məhsuldarlığı 2023-cü il səviyyəsi ilə müqayisədə 20,7% artmalıdır.

Rəsmilər özləri milli layihənin federal layihəyə çevrilməsini “məqsədli işin” daha da genişləndirilməsinin mümkünsüzlüyü, daha sadə desək, kadrların məhdudluğu ilə izah edirlər. Bunu etmək üçün fabriklərə gedib komandalarla işləyə bilən kifayət qədər istehsal sistemləri mütəxəssisi yoxdur. Ona görə də indi əmək məhsuldarlığının artmasına mane olan inzibati maneələrin azaldılmasına diqqət yetiriləcək. Bu, müvafiq nazirliklərin iştirakı olmadan həyata keçirilə bilməz, onlar iqtisadiyyatın hər bir sektoru üçün zəruri olan dəstək tədbirlərini qiymətləndirəcəklər. Hər bir nazirlikdə belə bir səlahiyyət mərkəzi yaradılacaq.

Dünyada əmək məhsuldarlığının artımı ilə bağlı vəziyyət çətin olaraq qalır. Müəssisələrin səmərəliliyinin artırılmasına yönəlmiş milli layihə qarışıq nəticələr verib. İştirak edən şirkətlərin əhəmiyyətli sayına baxmayaraq, PT-nin orta artım tempi aşağı olaraq qalır. Məhdudiyyətlər arasında müasir texnologiyaların zəif nüfuzu, sərmayə qoyuluşunun olmaması və idarəetmə məsələləri daxildir. Şirkətlər işçi qüvvəsi çatışmazlığının öhdəsindən gəlmək üçün biznes proseslərini optimallaşdırmağa, texnologiyaları tətbiq etməyə və kadrları öyrətməyə məcburdurlar. Lakin Rusiyada bu proses ixtisaslı kadr çatışmazlığı, yüksək təlim xərcləri və qabaqcıl texnologiyaların zəif tətbiqi ilə ləngiyir. Əgər bu problemlər aradan qaldırılmasa, kadr çatışmazlığı, əksinə, iqtisadi artımı ləngidə bilər.

Avtomatlaşdırma, rəqəmsallaşdırma və innovativ texnologiyaların tətbiqi işin səmərəliliyini əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilər. Lakin bunun üçün təkcə texniki yenilənmə deyil, həm də kadr hazırlığı tələb olunur. Əmək məhsuldarlığı təkcə texnoloji yeniliklərdən deyil, həm də işçi qüvvəsinin keyfiyyətindən, iş şəraitindən və işçilərin motivasiyasından asılıdır. Həmçinin hesab edilir ki, kadr çatışmazlığı yaşayan şirkətlər biznes proseslərini optimallaşdırmaq üçün yeni yollar axtarmağa məcbur olacaqlar. O cümlədən gündəlik tapşırıqların avtomatlaşdırılması, təkmilləşdirilmiş layihə idarəetməsi və yeni iş metodlarının tətbiqi.

Kadr çatışmazlığı əmək məhsuldarlığının artırılması amili deyil. Əksinə, ixtisaslı kadr çatışmazlığı əmək məhsuldarlığında durğunluğa səbəb olur. Yüksək keyfiyyətli xidmətlər və ya mallar istehsal etmək üçün ixtisaslı kadrlara ehtiyac var ki, bu da öz növbəsində əlavə dəyər yaradır. Bunlar olmadan istehsal olunan əmtəə və xidmətlərin keyfiyyəti aşağı düşür, bəzi hallarda istehsal həcminin azalmasına və ya bəzi maddələrin tamamilə yox olmasına səbəb olur. Müvafiq olaraq, əmək məhsuldarlığının səviyyəsi aşağı düşməyə başlayır.

V.VƏLİYEV