İçimizdəki təhlükə: Kimlər pedofil olur və niyə? - ARAŞDIRMA

Pedofiliya – uşaqlara qarşı seksual maraq və onlara yönəlmiş hər hansı istismar forması – dünyanın bütün ölkələrində cəmiyyət üçün ən ciddi təhlükələrdən biri olaraq qalır. Bu problem təkcə cinayət xarakteri daşımır, həm də sosial, psixoloji və texnoloji aspektləri olan çoxşaxəli bir mövzudur. Dünyada bu sahədə uzun illərdir geniş araşdırmalar aparılsa da, Azərbaycan kimi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə məlumatlılıq və açıq danışıq yeni-yeni formalaşır.

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib.

Pedofillik necə yaranır?

Pedofiliyanın yaranma səbəbi tam aydın olsa da, elmi tədqiqatlar bunun bir neçə faktorun kombinasiyası nəticəsində ortaya çıxdığını göstərir. Bu amillər psixoloji, bioloji və sosial mühitlə bağlıdır.

Bioloji və neyroloji amillər

Araşdırmalar göstərir ki, bəzi pedofillərdə:

-beynin təsir və impulsları tənzimləyən sahələrində fərqlər olur,
-hormon səviyyələrində dəyişiklik müşahidə edilir,
-beyindəki “cinsi yönləndirmə mərkəzləri” adi inkişaf trayektoriyasından kənara çıxır. Bu, pedofil davranışını doğrultmur, sadəcə yaranma mexanizmini göstərir.

Uşaqlıq travmaları

Pedofillərin əhəmiyyətli hissəsi uşaqlıqda zorakılığa, laqeydliyə, seksual istismara məruz qalıb.

Travma onların normativ münasibət formalaşdırmasını pozur və seksual marağın yanlış istiqamətə yönəlməsinə səbəb ola bilir.

Şəxsiyyət pozuntuları

Pedofil meylləri olan şəxslərdə tez-tez aşağıdakı pozuntular müşahidə olunur:

-antisosial şəxsiyyət pozuntusu,
-empatiya çatışmazlığı,
-obsesiv-kompulsiv meyllər,
-impuls nəzarəti problemləri.

Bəzi hallarda yeniyetməlik dövründə cinsi marağın formalaşması prosesi pozulur və həmin şəxs böyüdükcə də uşaq yaşına yönəlmiş maraqdan uzaqlaşa bilmir.

Sosial və mühit faktorları
-Cinsi tərbiyənin olmaması
-Uşaqlara giriş imkanının çox olması (məsələn, internat işçiləri, uşaq-la işləyən bəzi şəxslər)
-Tək yaşayış və sosial təcrid
-Pornoya asılılıq

Pedofiliyanın müalicəsi varmı?

Pedofiliya klassik mənada tam müalicə olunan xəstəlik deyil. Daha doğrusu, bu, bir cinsi meyldir və onu tamamilə silmək mümkün olmur. Lakin idarə etmək, riskləri azaltmaq və davranışı nəzarət altına almaq mümkündür.

Müalicə üç əsas istiqamətdə olur:

Psixoterapiya

Xüsusi terapiya metodları tətbiq olunur:
-Koqnitiv-Davranış Terapiyası (KDT)
-İmpuls idarəetməsi üzrə məşqlər
-Sosial bacarıqların inkişafı
-Empatiya qurma texnikaları

Terapiya məqsədi: şəxsin meylini yox etmək deyil, davranışların qarşısını almaqdır.

Dərman müalicəsi

Bəzi ölkələrdə hormon səviyyələrini və seksual istəyi azaldan dərmanlar təyin edilir:

-Anti-androgen preparatları
-Testosteronu azaldan hormonal müdaxilə

Bunlar məcburi və ya könüllü ola bilər.

Nəzarət sistemləri

Dünya təcrübəsində pedofillər:
-qeydiyyata alınır,
-yaşayış yeri izlənilir,
-uşaqlarla işləməsi qadağan edilir,
-psixoloji nəzarət altında saxlanılır.

Bu, davranışın təkrar etmə riskini ciddi şəkildə azaldır.

Kimlər pedofil adlanır?

Bir şəxsin pedofil sayılması üçün tibb və psixiatriyada dəqiq meyarlar var. Sadəcə uşağı sevmək, qayğı göstərmək vəya sosial əlaqə qurmaq pedofiliya deyil.

Pedofil hesab olunur, əgər şəxs:
10–13 yaş arası uşaqlara qarşı daimi və intensiv seksual maraq duyursa, bu maraq ən az 6 ay ərzində davam edirsə, bu maraq şəxsə psixoloji gərginlik yaradırsa və ya o, bu meyl əsasında hərəkət edirsə, şəxs 16 yaşdan böyükdür və onunla uşaq arasında ən az 5 yaş fərq varsa.

Pedofiliya növləri

Eksklüziv pedofil: yalnız uşaqlara cinsi maraq göstərir.
Qeyri-eksklüziv pedofil: həm böyüklərə, həm uşaqlara maraq göstərir.
Grooming pedofiliya: uşağı aldadaraq münasibət qurma, emosional manipulyasiya yolu ilə yaxınlaşma.
Onlayn pedofil: real əlaqə qurmasa belə, internet üzərindən istismar edənlər.

Dünyada vəziyyət

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı və UNICEF-in məlumatlarına görə, hər il milyonlarla uşaq seksual istismarla üzləşir. Statistikalar göstərir ki, dünyada hər 10 qızdan biri, hər 20 oğlandan biri 18 yaşınadək müxtəlif formalarda istismar yaşayır. İnternetin əlçatanlığı artdıqca risklər də çoxalır: sosial şəbəkələr, messencerlər, oyun platformaları pedofillər üçün yeni mühitə çevrilib.

Bir çox ölkələr bu sahədə sistemli mübarizə aparır.

ABŞ və Avropada xüsusi polis bölmələri onlayn izləmə və istismarı müəyyənləşdirməklə məşğul olur. İnterpol və Europol uşaq istismarı ilə bağlı beynəlxalq məlumat bazaları formalaşdırıb. Bir sıra ölkələrdə pedofillərə qarşı kimyəvi kastrasiya kimi sərt tədbirlər tətbiq olunur. Skandinaviya ölkələri isə həm cəza, həm də məcburi psixoloji terapiya modeli ilə nəticə əldə edir. Yəni dünyada yanaşma iki istiqamətdə qurulub: sərt cəza + müalicə və monitorinq sistemi.

Azərbaycanın mövcud vəziyyəti

Azərbaycanda uşaqlara qarşı seksual istismar hadisələri barədə rəsmi statistika məhduddur. Mediaya açıqlanan məlumatlara və məhkəmə qərarlarına əsasən, hər il onlarla belə fakt qeydə alınır. Bundan başqa, bir çox hadisələr ailələrin qorxusu, “ayıb” kimi yanaşması və cəmiyyətin reaksiyasından çəkinmə səbəbilə gizli qalır.

Azərbaycan qanunvericiliyi kifayət qədər sərtdir:

Uşaqlara qarşı seksual cinayətlər üçün cəza 8 ildən 20 ilədək həbsdir. Uşaq pornoqrafiyası hazırlayan və yayan şəxslər də ağır cəzalandırılır.

Lakin dünya təcrübəsi ilə müqayisədə bir neçə boşluq var.Cinsi cinayətkarların qeydiyyat sistemi mövcud deyil. Məktəblərdə uşaqlara təhlükəsizlik dərsləri məcburi deyil. Ailələr üçün maarifləndirici proqramlar və sosial kampaniyalar azdır. Psixoloji reabilitasiya sistemi işlək səviyyədə deyil.

Digər problem budur ki, Azərbaycanın sosial mühitində belə mövzular haqqında açıq danışmaq uzun illər tabu olub. Bu səbəbdən məlumatlandırma yetərli səviyyəyə çatmayıb və bir çox valideyn hələ də risklərin haradan gəldiyini tam bilmir.

Dünya və Azərbaycan arasında əsas fərqlər

Statistik şəffaflıq – Dünya ölkələrində rəqəmlər açıq paylaşılır, Azərbaycanda isə çox məhduddur.

Onlayn mübarizə – Avropada geniş resurslu kibertəhlükəsizlik bölmələri var, Azərbaycanda isə bu sahə yeni formalaşır.

Cəza və nəzarət – Bir çox ölkələrdə cəza ilə yanaşı pedofillər cəmiyyətdən təcrid olunaraq nəzarət altında saxlanılır. Azərbaycanda belə sistem mövcud deyil.

Maarifləndirmə – Dünya ölkələri məktəblərdə təhlükəsizlik dərslərini vacib hesab edir, Azərbaycanda bu yalnız layihə səviyyəsindədir.

Riskli mühitlər və səbəblər

Dünyada da, Azərbaycanda da uşaq istismarının baş verdiyi tipik mühitlər oxşardır:

-sosial şəbəkələr, WhatsApp, Instagram, TikTok,
-uşaqların nəzarətsiz qaldığı məkanlar,
-problemli ailələr,
-internat və uşaq evləri,
-tanış və ya qohum mühitləri.

Statistikalar göstərir ki, pedofillərin böyük qismi uşaqlara yaxınlaşa biləcəyi mühitləri seçir və çox vaxt qurbanla ailə arasında müəyyən tanışlıq olur.

Dünyada pedofiliya ilə mübarizə həm hüquqi, həm texnoloji, həm də psixoloji səviyyədə aparılır. Azərbaycan isə cəza qanunvericiliyi baxımından kifayət qədər sərt olsa da, profilaktika, uşaqların maarifləndirilməsi və risklərin monitorinqi sahəsində dünya standartlarına çatmaq üçün hələ geniş işlər görməlidir.

Problemin həlli yalnız dövlət qurumlarının deyil, cəmiyyətin, ailələrin və məktəblərin də birgə səylərindən keçir. Uşaqların qorunması isə hər bir ölkənin ən əsas prioritetlərindən biri olmalıdır.

Ayşən Vəli