Taliban borcunu necə qaytarır? - AKTUAL

Əfqanıstan-Pakistan qarşıdurmasında Hindistan izi

Əfqanıstan deyəsən kimin sayəsində işğala son verdiyinin fərqində deyil, ya da borcunu belə qaytarır. Məsələ Əfqanıstan XİN Administrasiyasının rəhbəri Mottakinin Dehliyə səfəri və orada imzalanan bəzi sənədlərdən sonra başladı. Əvvəlcə Əfqanıstan və Pakistan sərhədində silahlı toqquşmalar baş verdi və nəticədə hər iki tərəfdən onlarla əsgər öldü. Kabil bir neçə gün əvvəl Pakistanın Əfqanıstandakı hədəflərə endirdiyi hava zərbələrinə cavab olaraq “qisas əməliyyatı” həyata keçirdiyini açıqladı. İran, Qətər və Səudiyyə Ərəbistanı hər iki tərəfi təmkinli olmağa çağırıb, bundan sonra Əfqanıstan Talibanı öz mövqelərinə qayıdıb. Bu gərginlik Pakistanın yerli Talibanı dəstəkləməkdə ittiham etdiyi Əfqanıstan və Hindistan arasında yaxınlaşma fonunda baş verib.

Əfqanıstanın Ali Rəhbərinin sözçüsü Zəbihullah Mücahid bazar günü jurnalistlərə bildirib ki, 2600 kilometrlik sərhəddə gecə ərzində gedən döyüşlərdə 58 pakistanlı əsgər həlak olub. Əfqanıstan tərəfində ən azı 20 Taliban döyüşçüsü öldürülüb və ya yaralanıb. Zəbihullah Mücahidin sözlərinə görə, əfqanlar əməliyyat zamanı Pakistan silahlarının "əhəmiyyətli miqdarını" və üç sərhəd postunu ələ keçirə biliblər. Geri çəkilmə qərarı Səudiyyə Ərəbistanı və Qətərin təmkinli olmağa çağırışları fonunda qəbul edilib. İran bu bəyanatı ilk verib, lakin Kabil onun çağırışını açıq şəkildə qəbul etməyib. Əfqanıstandakı əməliyyat uğurlu adlandırılıb.

İslamabad da bəyanat yayıb. Əvvəlcə dövlət kanalları mənbələrə istinadən Əfqanıstanın 19 sərhəd məntəqəsinin ələ keçirildiyi barədə məlumat yayıb, sonra media orqanları Pakistanın baş naziri Şehbaz Şərifə istinadən məlumat yayıb. O, Əfqanıstan əməliyyatını təxribat adlandırıb və qeyd edib ki, bu cür hərəkətlər “həlledici cavab alacaq”. O, həmçinin Əfqanıstan hökumətini Pakistanda fəaliyyət göstərən terror təşkilatlarına dəstək verməkdə ittiham edib. Şehbaz Şərif qeyd edib ki, İslamabad “dəfələrlə Əfqanıstana Əfqanıstan ərazisindən Pakistana hücum etmək üçün istifadə edən Fitnə əl-Xəvaric və Fitnə əl-Hindustan kimi terror ünsürləri haqqında məlumat verib”. Onun sözlərinə görə, əfqanlar kənar çağırışlara görə deyil, itkilərlə geri çəkilməyə məcbur olublar.

Pakistan Taliban qruplarını Əfqanıstan Talibanlarına qarşı dəstəkləməkdə ittihamlar (hər ikisi əsasən puştunlardır) yeni deyil, lakin Əfqanıstan onların qonşu ölkədəki fəaliyyətlərində hər hansı əli olduğunu inkar edir. Bununla belə, payızın əvvəlindən Pakistan Talibanı sərhəd bölgəsində hücumların sayını xeyli artırıb və Pakistan təhlükəsizlik qüvvələri onlara qarşı reydləri gücləndirib. Təkcə sentyabr ayında hökumət qüvvələri onlarla yaraqlının məhv edilməsi barədə məlumat vermişdi.

Oktyabrın 9-da Əfqanıstanın Paktika əyalətinin Barmal rayonunda bazara hava hücumu və Pakistan Taliban liderlərini daşıyan zirehli maşının pilotsuz təyyarə ilə məhv edilməsi gərginliyin artması ilə nəticələnib. Kabil hava hücumunda İslamabadı günahlandırıb və cavab üçün hazırlıq gördüyünü açıqlayıb. Pakistan hadisəyə görə məsuliyyəti rədd etsə də, yerli media əməliyyatın təfərrüatlarını geniş şəkildə yayıb. Bildirilib ki, bazar tətili insan tələfatı ilə nəticələnməsə də, ona yaxın mağaza dağıdılıb. Əfqanıstandakı bu obyektin Pakistan Talibanının bazası olduğu deyilirdi. Həmçinin bildirilib ki, pilotsuz təyyarənin hücumu nəticəsində üç yüksək rütbəli yaraqlı öldürülüb: Pakistan Taliban lideri Nur Vəli Məhsud və onun potensial varisləri Seyfullah Məhsud və Xalid Məsud.

İki ölkə arasında münaqişənin kəskinləşməsi Əfqanıstanın xarici işlər naziri Əmir Xan Mottakinin Nyu-Dehliyə son səfəri ilə eyni vaxta düşüb. Səfəri zamanı o, 2021-ci ilin avqustunda Talibanın hakimiyyətə gəlişindən sonra Dehlinin kəsdiyi Hindistanla diplomatik münasibətləri bərpa etməyə müvəffəq oldu. Bu hadisə altı ay əvvəl Hindistanın Cammu və Kəşmir əyalətində terror aktından sonra Hindistanla ən ciddi gərginliklərindən birini yaşayan Pakistana təsirsiz ötüşməyib.

Taliban hakimiyyətə gələndən bəri İslamabad hazırkı hökumətə qarşı çıxan və Əfqanıstandakı kimi ciddi sosial normaların tətbiqinə çağıran Pakistan Taliban yaraqlılarının hücumlarının artması ilə üzləşib. İslamabad artan fəallıqlarını Kabil və Dehlinin dəstəyi ilə əlaqələndirib, lakin onlar bu cür ittihamları rədd ediblər. Kabil və Dehli arasında təmasların bərpası sərhəddəki hadisələri təkcə zorakılığın növbəti artımı deyil, həm də regionda dəyişən qüvvələr balansının əksi edir.

İslamabad-Kabil münaqişəsi Dehlinin xeyrinədir

Hindistan kiçik texniki missiyasını səfirliyə yüksəltməklə Əfqanıstanla münasibətlərini təkmilləşdirdi. Bu, ABŞ-ın 2021-ci ildə qoşunları geri çəkməsindən sonra ölkəni idarə edən Talibana beynəlxalq arenada mövqelərini möhkəmləndirməyə kömək edəcək. Digər tərəfdən, Hindistana əzəli rəqibi Pakistanın zərərinə ölkədə öz təsirini genişləndirməyə imkan verir. Xüsusilə təhsil və digər sahələrdə qadınların hüquqlarını pozduğuna görə BMT-nin sanksiyaları altında olan Taliban rejimini indiyədək yalnız Rusiya tanıyıb. Hindistan Talibanı tanıdığını bəyan etməsə də, səfirliyin açılması faktiki olaraq onun Rusiyanın ardınca getməsi deməkdir.

Dörd il əvvəl Talibanın ABŞ və NATO müttəfiqləri üzərində qələbəsindən sonra Hindistan bir çox digər ölkələr kimi Əfqanıstandakı səfirliyini bağlayıb. 2022-ci ildə ticarət əlaqələrini saxlamaq, tibbi yardım göstərmək və digər humanitar yardım göstərmək üçün kiçik bir missiya göndərdi. Çin, Rusiya, Türkiyə, İran və Pakistan da daxil olmaqla təxminən onlarla ölkə Əfqanıstanda missiyalarını saxlayır. Talibanın xarici işlər naziri Əmir Xan Mottakinin Dehliyə etdiyi 6 günlük səfəri zamanı Hindistan səfirliyinin açılışını elan edib. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı onun səyahət qadağasını müvəqqəti olaraq ləğv edib. Kabildəki siyasi şərhçi Hekmətullah Hikmət deyir ki, "Əfqanıstanın bölgə ölkələri, xüsusən də qonşuları ilə əlaqələr qurmağa çox ehtiyacı var. Onların tanınmasına ehtiyacı var". Əfqanıstan rəsmilərinin bəyanatları da Kabilin qonşuları ilə münasibətləri normallaşdırmağa çalışdığını göstərir. Hindistan Əfqanıstanın səfirlik açacağı ilk ölkələrdən biri olacaq.

Əfqanıstan hökumətinin sözçüsü Zabihullah Mücahid bildirib ki, Əfqanıstan digər dövlətlər üçün heç bir təhlükə yaratmır. Bir sözlə, ilk baxışdan Əfqanıstanla digər dövlətlər arasında münasibətlərin normallaşması prosesi getdikcə geniş vüsət alır. Amma Pakistana gəlincə, hazırda normallaşmadan söhbət getmir. ABŞ prezidenti Donald Trampın Vaşinqtonun Kabil yaxınlığındakı Baqram hərbi bazasına nəzarəti bərpa etmək istədiyi barədə bəyanatı regionda sabitliyi yaxşılaşdırmayıb.

Hindistanın “Observer Research Foundation” analitik mərkəzinin beynəlxalq departamentinin rəhbəri Harş Pant deyir ki, bu fonda həm Dehli, həm də Kabil iki gücün – Hindistanın uzun müddətdir ərazi mübahisəsi olan Pakistan və Çinin çağırışlarına cavab olaraq bir-birinə yaxınlaşır. Üstəlik, Dehli Cənubi və Mərkəzi Asiyada nüfuz uğrunda Pakistan və Çinlə mübarizədə Əfqanıstandan dayaq kimi istifadə etməyə ümid edir. Lakin bu yaxınlaşma Talibanın hərəkətlərinin bəyənilməsi demək deyil. Dehli Talibanın etnik azlıqlara qarşı pis rəftarları, gender bərabərsizliyi və insan haqları vəziyyəti də daxil olmaqla bir çox işini bəyənmir. Lakin Hindistan Əfqanıstanla münasibətlərə praqmatik yanaşır, öz milli maraqlarına əsaslanaraq, Pant vurğulayır.

“Oktyabr müharibəsi”

Pakistan və Talibanın nəzarətində olan Əfqanıstan arasında ilk böyük silahlı münaqişə baş verdi. Buna İslamabadın Kabildə olan Pakistan Talibanının lideri Müfti Nur Vəli Məhsuda sui-qəsd cəhdi səbəb olub. Əfqan Taliban hərəkatı Pakistanın sərhəd bölgələrini işğal edərək və Pakistanın təhlükəsizlik keçid məntəqələrini məhv etməklə cavab verib. Bir sıra İslam ölkələri İslamabad və Kabili təmkinli olmağa çağırıb. Lakin bu dəfə münaqişənin genişlənməsinin qarşısı alınsa belə, Əfqanıstan-Pakistan sərhəd bölgəsində və Əfqanıstan daxilində gərginliyin daha da artacağı gözlənilir.

9 oktyabr 2019-cu il axşam saatlarında Pakistan Hərbi Hava Qüvvələrinə məxsus F-16-lar Əfqanıstanın hava məkanını pozaraq Kabil və Xost, Paktika, Nanqarhar və Qəndəhar əyalətlərindəki hədəflərə bir neçə raket zərbəsi endirib. Pakistan hava zərbələri Əfqanıstan ərazisində yerləşən Təhrik-e-Taliban Pakistan (TTP) komandirlərini və infrastruktur elementlərini hədəf alıb.

Əfqan Talibanı rəsmi olaraq TTP liderlərinin, döyüşçülərinin və Əfqanıstan torpaqlarında infrastrukturun olmasını inkar edir. Bununla belə, İslamabad bilir ki, Əfqanıstan hazırda bir çox terrorçu-cihadçı təşkilatlar, o cümlədən Pakistan Talibanı üçün strateji arxa bazadır. TTP yaraqlıları “Əl-Qaidə” və “İslam Dövləti” (İD) terror təşkilatlarının yaraqlıları ilə birlikdə Talibanın nəzarətində olan Əfqanıstandan təlim düşərgələri, yeni cihadçılar üçün işə cəlbetmə mərkəzləri yaratmaq və region ölkələrində öz təsirlərini genişləndirmək üçün istifadə edirlər.

Əslində Əfqanıstan və Pakistan talibanları vahid cihadçı təşkilatdır və onların liderləri bir-birini fəal şəkildə dəstəkləyir. Əfqanıstanda ABŞ və NATO qüvvələrinin olduğu müddətdə Pakistan talibanı Əfqanıstan talibanı ilə birlikdə döyüşürdü. 2021-ci ilin avqustunda Kabildə hakimiyyətə gəldikdən sonra Əfqanıstan talibanı Pakistanda “İslam sistemi” qurmaq üçün İslamabada qarşı cihad aparmaqda pakistanlı yoldaşlarına kömək etməyə başladı. Amerikalıların Əfqanıstanda qoyduqları silah və texnikanın əhəmiyyətli bir hissəsi Pakistan Taliban hərəkatına verildi və bu, TTP-nin döyüş meydanında effektivliyini əhəmiyyətli dərəcədə artırdı və Pakistan təhlükəsizlik qüvvələri arasında itkilərin sayını artırdı.

Əfqanıstan Talibanı ilə uzun müddətdir davam edən gizli münasibətlərindəki bu dönüş İslamabad üçün şok oldu. Əvvəlcə Pakistan rəsmiləri TTP-yə dəstəyini dayandırmaq üçün Kabil rejimi ilə barışıq anlaşması əldə etməyə çalışıblar. Bu uğursuzluqla nəticələnən İslamabad Əfqanıstana qarşı iqtisadi sanksiyalar tətbiq etməyə başlayıb. Lakin bunlar da təsirsiz idi. İndi Pakistan Pakistan Talibanının başqa ölkədəki hədəfləri vurmaq üçün “İsrail taktikası” adlandırdığı üsula keçmək qərarına gəlib.

Oktyabrın 9-da axşam vurulan zərbənin Kabildəki hədəfinə dəydiyinə dair heç bir dəlil yoxdur: müstəqil mənbələr iddia edir ki, raketlə məhv edilən Nur Vəli Məsud olmayıb. Buna cavab olaraq, TTP yaraqlıları oktyabrın 10-da Pakistanın Xayber-Paxtunxva əyalətində 10-dan çox təhlükəsizlik qüvvəsini öldürərək ən azı altı “cavab əməliyyatı” həyata keçiriblər. Oktyabrın 11-də Əfqanıstan Taliban birləşmələri Durand xəttinin (Əfqan-Pakistan sərhədi, Kabildəki heç bir hökumətin rəsmi olaraq tanımadığı) əhəmiyyətli bir hissəsi boyunca Pakistan ordusunun sərhəd məntəqələrinə hücum edib. Bəzi məlumatlara görə, Taliban ağır silahlar, artilleriya və tanklardan istifadə edərək Pakistana soxularaq 20-yə yaxın postu məhv edib. Pakistan ordusunun itkiləri 60-a yaxın ölü və 30-a yaxın yaralıya çatıb.

Əfqanıstan Taliban mediasının məlumatına görə, amerikalılardan və NATO-dan da miras qalan Taliban döyüş təyyarəsi Pakistanın Lahor şəhərinə raket zərbəsi endirib. Digər mənbələr iddia edir ki, Pakistan F-16-larının Kabilə və Əfqanıstanın digər əyalətlərinə hücum etmək üçün oktyabrın 9-da axşam havaya qalxdığı Peşəvərdəki aviabaza da vurulub.

Pakistan Hərbi Hava Qüvvələri Əfqanıstanın bir sıra cənub və şərq əyalətlərində - Nanqarhar, Kunar, Xost, Paktika, Qəndəhar və Helmandda hədəflərə güclü hava zərbələri endirib. Pakistan məlumatlarına görə, bunlara təlim düşərgələri, anbarlar və TTP qərargahı daxildir. Əfqanıstan Talibanı da zərər görüb. Pakistan ordusu Əfqanıstan Talibanının Müdafiə Nazirliyinə aid təxminən 20 sərhəd keçid məntəqəsini ələ keçirib və 40-a qədər əfqan talibanını öldürüb.

Maraqlıdır ki, Pakistan ordusu Əfqanıstanın cənub-qərbindəki Helmand əyalətinin Disu rayonunun Baramça kəndini kütləvi atəşə tutub. Baramça Əfqanıstan Talibanının narkotik ticarəti əməliyyatlarında əsas rol oynayır: burada heroin, metamfetamin və digər narkotiklərin qiymətlərinin müəyyən edildiyi regionun əsas narkotik birjası yerləşir. Pakistan qüvvələrinin Baramçaya hücumu Əfqanıstan Talibanının narkotik iqtisadiyyatına hədəflənmiş hücumdur və bu, İslam Əmirliyində onsuz da ağır olan sosial-iqtisadi vəziyyətə mənfi təsir göstərə bilər.

Kabil və İslamabad arasındakı "Oktyabr müharibəsi" Əfqanıstan sülh prosesi üçün müxtəlif regional platformalara ağır zərbə vurub. Pakistan Hərbi Hava Qüvvələrinin Kabilə hücumu ilk dəfə Əfqanıstan Taliban hökumətinin nümayəndəsi Əmir Xan Müttəqinin region ölkələri ilə bərabər səviyyədə iştirak etdiyi Əfqanıstan üzrə Moskva Məsləhətləşmələr Formatının 7-ci iclasının yekunlaşmasından 40 saatdan az bir müddət sonra baş verib. Göründüyü kimi, oktyabrın 7-də Rusiya paytaxtında baş tutan xoş söhbətlər Pakistanı Əfqanıstana zərbə endirməkdən, Əfqanıstan Talibanını isə Pakistan əsgərlərinə hücumdan çəkindirə bilməyib.

Əfqanıstan-Pakistan böhranı postsovet məkanında Trans-Əfqan Dəmir Yolu (Özbəkistan və ya Qazaxıstandan Əfqanıstan və Pakistan vasitəsilə Hind okeanı limanlarına) və ya TAPI qaz kəməri (Türkmənistandan Əfqanıstan və Pakistan vasitəsilə Hindistana) kimi “əsrin layihələri” arzusunda olanlar üçün ayıq-sayıq həyəcan siqnalı olmalıdır. Bu layihələr gözəl təqdim olunsa da, regionda toqquşan maraqların sərt reallığı ilə darmadağın edilir.

Qətər, İran və Səudiyyə Ərəbistanı Kabil və İslamabadı hərbi əməliyyatları dayandırmağa və danışıqlar masasına oturmağa çağırıb. Tamamilə mümkündür ki, bu çağırış bir neçə saat ərzində qəbul olunacaq (baxmayaraq ki, Pakistan ordusu oktyabrın 12-də günortadan sonra Qəndəhar əyalətindəki hədəflərə hücumu davam etdirib). Bununla belə, hərbi əməliyyatların dayandırılması Əfqanıstan Talibanı ilə Pakistan arasındakı əsas gərginliyi həll etməyəcək. Kabil çoxlu əfqan Taliban döyüşçüsünün daxil olduğu TTP-yə dəstəyini davam etdirəcək. Pakistan Talibanı İslamabadda "İsrailyönlü" Pakistan ordusuna və hökumətə qarşı "cihadını" gücləndirir. Nəticədə itkiləri artan Pakistan ordusu həm ölkə daxilində, həm də qonşu Əfqanıstanda TTP-yə təzyiqləri artıracaq. Bu, göz önündə heç bir qaçış olmayan bir pis dairədir.

V.VƏLİYEV