TDT və ona qarşı olanlar - RAKURS

Türk dünyasının birliyi daha kimləri narahat edir?

Oktyabrın 9-10-da Bişkekdə Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) süni intellekt (Sİ) sahəsində nümayəndələrinin birinci forumu keçiriləcək. Bu tədbir dövlət idarəçiliyində, biznes və sosial proseslərdə Sİ-nin inkişafı və tətbiqi ilə bağlı nailiyyətlərin və problemlərin, həmçinin türk dillərinin qorunub saxlanması və inkişafında rolunun müzakirəsi üçün platforma olacaq. Forum noyabrın 6-da Bişkekdə TDT dövlət başçılarının XI sammitindən əvvəl təhlükəsizlik, enerji, dil və kartoqrafiya məsələləri üzrə TDT ölkələrinin nümayəndələrinin görüşlərinin yekun mərhələsi olacaq.

Süni intellektin inkişafına həsr olunmuş Rəqəmsal Forumun keçirilməsi təşəbbüsü bir il əvvəl X TDT sammitində bu ideya ilə çıxış etmiş Qırğızıstan prezidenti Sadır Japarova məxsusdur. İclasda Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan və Türkiyədən, eləcə də müşahidəçi ölkələr olan Türkmənistan və Macarıstandan nümayəndə heyətləri iştirak edəcək. Forumda regional iqtisadiyyatların mövqelərini əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirə və rəqabət qabiliyyətini artıra biləcək innovativ layihələrə investisiyaların cəlb edilməsinə xüsusi diqqət yetiriləcək. TDT-də bütün tədbirlər 2021-ci ildə qəbul edilmiş 2040-cı ilə qədər Türk Dünyası Konsepsiyası əsasında keçirilir ki, bu da bütün sahələrdə - əlifbadan tutmuş siyasi sahədə qarşılıqlı fəaliyyətə və təhlükəsizlik, iqtisadiyyat, nəqliyyat və gömrük, informasiya və kommunikasiya texnologiyaları, enerji, təhsil, turizm, səhiyyə və ətraf mühitin mühafizəsi, kənd təsərrüfatının inkişafı sahələrində dövlətlərin birliyini təmin edəcək. Əgər ölkələr 2040-cı ilə qədər həyatın bütün sahələrini əhatə edən müfəssəl konsepsiyanı həyata keçirə bilsələr, o zaman türkiyəli professor Cengiz Tomarın dediyi kimi, “Türk dünyasının inteqrasiyası təmin olunacaq”.

2023-cü ilin noyabrında Astanada keçirilən X TDT sammitində əməkdaşlığın əsas istiqamətləri: mədəni əlaqələrin möhkəmləndirilməsi, ümumi tarixin, ənənələrin öyrənilməsi və ümumi dəyər sahəsinin formalaşdırılması, iqtisadi inteqrasiyanın inkişafı, ticarət dövriyyəsinin artırılması üçün iqtisadi meyarların standartlaşdırılması və unifikasiyası, Türk Dünyası İqtisadi lüğətinin yaradılması, maliyyə dəstəyi, Türk dövlətlərinin davamlı iqtisadi inkişafı və rifahının yaxşılaşdırılması üçün Türk İnvestisiya Fondunun yaradılması müəyyən edilib. Sammitin yekunu olaraq, TDT ölkələrinin mədəni birliyi və iqtisadi inteqrasiyanı gücləndirmək istəyini təsdiqləyən 12 sənəd imzalanıb.

Qarşıdan gələn XI sammit əlamətdardır: təşkilat 15 illiyini qeyd edir. Görüş oktyabrın 24-də baş tutmalı idi, lakin hadisələrin üst-üstə düşməsi, xüsusən də Kazanda keçirilən BRİKS sammiti səbəbindən daha sonrakı vaxta təxirə salındı. Lakin bu, planları qətiyyən dəyişməyəcək, məsələn, Hökumət Başçıları Şurasının və TDT-nin vitse-prezidentlərinin yaradılması. Assosiasiya üzvləri latın əlifbasına əsaslanan və oktyabrın əvvəlində TDT ölkələrinin komissiyası tərəfindən təsdiqlənən ortaq türk əlifbasına keçidlə bağlı da qərar verməlidir. Bu addım xalqlar arasında ünsiyyəti sadələşdirmək və mədəni əməkdaşlığı gücləndirmək məqsədi daşıyır. Bunun ardınca dilin daha da unifikasiyası baş verəcək, ekspertlər istisna etmirlər. Türkiyə türk dünyası ölkələrini öz ətrafında cəmləşdirərək burada əsas rol oynayır.

Xəbər verilir ki, Ankaranın Mərkəzi Asiya ölkələrinin dəstəklədiyi ikinci təşəbbüsü ingilis dilində “Türk dünyasının vahid xəritəsi”nin yaradılmasıdır. İşçi qrupun ilk iclası oktyabrın 3-də Türkiyənin paytaxtında baş tutub. Burada bəzi NATO ölkələrinin maliyyə dəstəyi ilə mülki və ən əsası hərbi kartoqraflar iştirak edib. Etno-Milli Strategiyalar Agentliyinin direktoru, tarix elmləri doktoru Aleksandr Kobrinskinin məsələyə münasibəti isə bir çox mətləblərdən xəbər verir. Yəni, bu açıqlamaya Türk birliyinə qarşı olanların konkret münasibəti adını da vermək olar. Kobrınskinin verdiyi məlumata görə, layihənin məqsədi son dərəcə aydındır və bir neçə komponent vəzifəsinə bölünür. “Anlamaq lazımdır ki, türk xalqlarının ata-baba yurdu Rusiya Federasiyasının torpaqlarında yerləşən Altaydır. Rusiyada nə qədər türk xalqının yaşadığını kiməsə başa salmalıyam? Yəni bu, təkcə Orta Asiyaya aid deyil. Əslində belə bir xəritənin yaradılmasının mühüm məqsədi var: Türkiyənin geniş ərazilərə nəzarət iddiaları sahəsini göstərmək. Türkiyənin arxasında "Donun son günlərinə qədər" Rusiyanın dağılması üçün mübarizə aparacaq Böyük Britaniya dayanır. Müvəffəqiyyətli olarsa, xalqların və ərazilərin bir hissəsi uzun müddət ingilislərin nəzarətində olan Türkiyə ola biləcək mədəniyyətdə onlara yaxın bir qüvvənin operativ nəzarətinə verilməlidir”.

Kobrinskinin fikrincə, guya türk xalqlarının Türkiyənin himayəsi altında birləşməsi Rusiyanın özündə vəziyyəti sarsıtmaq və onu çökdürmək üçün başqa bir texnologiyadır: “Başqa bir aşkar vəzifə, saxta türk xalqlarının birliyi bayrağı altında Orta Asiya respublikalarını Rusiyadan ayırmaqdır. Türk dünyasının vahid xəritəsi təhsil sahəsində istifadə üçün ciddi vizual vasitədir”.

Onun sözlərinə görə, hərbçilərin iştirakı birmənalı olaraq aşağıdakı vəzifəni ortaya qoyur: bütün təyin edilmiş ərazilər - yollar, obyektlər, infrastruktur, hərbi qurğular, körpülər, aerodromlar və s., habelə onların dəqiq koordinatları və ümumiyyətlə, onları maraqlandıran hər şey. Kobrinski istisna etmir ki, əldə edilən məlumatları nəzərə alaraq, yalnız Rusiyaya və bir az da Çinə qarşı yönəlmiş hərbi planlaşdırmaya başlamaq mümkün olacaq. Ekspert xatırladıb ki, müasir raketlər hədəflərin koordinatlarına yönəlib və onlara çox dəqiq uçur. 3D xəritələrin tərtib edilməsi bizə hərbi texnologiyanın yeni səviyyəsinə çıxmağa imkan verəcək.

Ekspert Türkiyənin Mərkəzi Asiya ölkələri ilə müdafiə sektorunda əməkdaşlığı perspektivli sahələrdən birinə çevrilməsini təsadüfi saymır. Türkiyənin müdafiə sənayesi bölgədəki pilotsuz təyyarələr bazarında sürətlə liderlik əldə edir. Qazaxıstan artıq “Anka” hücum PUA-larının yığılması və saxlanması ilə bağlı Turkish Aerospace ilə razılığa gəlib. Qırğızıstan Türkiyənin Akıncı və Aksunqurunu, Türkmənistan isə Bayraktar TB2-ni seçib. Özbəkistanda artıq Bayraktarlar xidmətdədir. Aydındır ki, Mərkəzi Asiya ölkələrində pilotsuz uçuş aparatlarına artan maraq göstərilir. “Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan özünü Osmanlı İmperiyasının dirçəlişinin əsasını qoymağa və iddialarını irəli sürməyə qadir olan, onun həm siyasi, həm də mənəvi təsir zonasını göstərən, ardıcıl, hətta çətin şəraitdə belə, davamlı olaraq, dərin siyasətçi, Böyük Turan yaratmaq ideyası kimi mövqe tutur. Onun vəzifəsi anqlo-saksların rusofobiyasından və ingilislərin Rusiyanı məhv etmək manyak istəyindən öz maraqları naminə istifadə etməkdir”, - Aleksandr Kobrinski hesab edir.

Ekspert qeyd edib ki, belə bir xəritənin yaradılması Rusiyanın maraqlarına və Mərkəzi Asiya respublikalarının təhlükəsizliyinə ciddi zərbə vuracaq. “Unutmamalıyıq ki, bu birdəfəlik iş deyil. Əslində, sonra yavaş-yavaş “ətlə böyüyəcək” bir skelet yaranacaq və nəyinsə gizlənəcəyini düşünmək sadəlövhlükdür. Təsadüfi deyil ki, əsas rolu olan bu işdə hərbçilər iştirak edəcək”, - ekspert sonda bildirib.

Həqiqətdə isə TDT uzun illər başqa-başqa imperiyaların əsarətində qalmış, bu gün müstəqil olsalar da xarici təhlükələrdən sığortası olmayan, yalnız öz birliyinə güvənən bir çox türk dövlətləri və türk xalqlarının yaşadığı ölkələri bir çətir altında toplayan, böyük gələcəyi olan bir quruma çevrilmək iddiasındadır. TDT-nin kiminsə parçalanmasında, dağılmasında, məhv edilməsində marağı yoxdur, əksinə inteqrasiyanın sağlam şəkildə olmasına tərəfdardır.

V.VƏLİYEV