İnsanlar ac olmadığı halda niyə yeyir? - ARAŞDIRMA

Müasir cəmiyyətdə qidalanma davranışı artıq yalnız bioloji aclıq hissi ilə izah edilmir. Bir çox insan tox olduğu halda yeməyə davam edir və ya emosional vəziyyətindən asılı olaraq qidaya yönəlir. Bu davranış elmi ədəbiyyatda “duyğusal yemə” (emotional eating) anlayışı ilə izah olunur. Duyğusal yemə fərdin fiziki aclıqdan deyil, emosional ehtiyacdan qaynaqlanaraq yemək yeməsidir. Stress, kədər, həyəcan, sevinc və hətta darıxma kimi emosiyalar qida istehlakına birbaşa təsir göstərir.

Son illərdə bu davranışın artması təsadüfi deyil. Sürətli həyat tempi, psixoloji yüklənmə, sosial təzyiqlər və qidanın asan əlçatan olması duyğusal yeməni daha geniş yayılmış problemə çevirib. Bu araşdırma duyğusal yemənin səbəblərini, psixoloji mexanizmlərini və sağlamlıq üzərindəki təsirlərini kompleks şəkildə təhlil edir.

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib.

İnsanlar ac olmadığı halda niyə yeyir? Psixoloji mexanizmlər

İnsan beynində aclıq hissi ilə emosional ehtiyaclar eyni sinir yolları üzərindən tənzimlənə bilər. Xüsusilə dopamin və serotonin kimi “xoşbəxtlik hormonları” qida ilə sıx əlaqəlidir. Şəkərli, yağlı və yüksək kalorili qidalar bu hormonların qısamüddətli artımına səbəb olur və insanda rahatlama hissi yaradır. Bu səbəbdən emosional gərginlik zamanı beyin yeməyi bir növ “özünü sakitləşdirmə vasitəsi” kimi seçir.

Uşaqlıq dövründən formalaşan vərdişlər də burada mühüm rol oynayır. Bir çox ailədə uşaq ağladıqda ona yemək və ya şirniyyat verilməsi emosional yemənin erkən yaşlarda möhkəmlənməsinə səbəb olur. Nəticədə yetkinlik dövründə insan streslə üzləşdikdə avtomatik olaraq yeməyə yönəlir.

Stress yemək davranışını necə dəyişir?

Stress duyğusal yemənin ən güclü tətikləyicilərindən biridir. Xroniki stress zamanı orqanizmdə kortizol hormonu yüksəlir. Kortizol iştahanı artırır və xüsusilə yüksək enerjili qidalara meyli gücləndirir. Bu, evolyusion baxımdan bədənin “təhlükəyə hazırlaşma” mexanizmi olsa da, müasir həyat şəraitində artıq funksional deyil.

İş stresi, akademik təzyiq, maliyyə problemləri və sosial gözləntilər insanı daimi gərginlik vəziyyətində saxlayır. Belə hallarda yemək qısa müddətli psixoloji rahatlama versə də, problemin kökünü həll etmir və zamanla vərdiş halına gəlir.

Kədər və emosional boşluq yeməyi necə tetikleyir?

Kədər, tənha qalma hissi və emosional boşluq duyğusal yemənin digər əsas səbəblərindəndir. İnsan sosial əlaqələrdən, emosional dəstəkdən məhrum olduqda bu boşluğu yeməklə doldurmağa çalışır. Xüsusilə axşam saatlarında və tək qalındıqda bu davranış daha çox müşahidə olunur.

Bu zaman yemək sadəcə qida deyil, “emosional yoldaş” rolunu oynayır. Lakin bu müvəqqəti təsir tezliklə yerini günahkarlıq və narazılıq hissinə verir ki, bu da psixoloji dövrəni daha da dərinləşdirir.

Sevinc zamanı yemək: müsbət emosiyalar da risk yarada bilərmi?

Duyğusal yemə yalnız mənfi emosiyalarla məhdudlaşmır. Sevinc, bayram əhval-ruhiyyəsi, uğur və sosial tədbirlər də həddindən artıq yeməyə səbəb ola bilər. “Özümü mükafatlandırıram” düşüncəsi ilə qida istehlakı normadan artıq ola bilər.

Bu davranış sosial baxımdan qəbul edildiyi üçün təhlükəli hesab edilmir, lakin davamlı hal aldıqda enerji balansını poza və çəki artımına zəmin yarada bilər. Xüsusilə müntəzəm sosial tədbirlərin olduğu mühitlərdə bu risk daha yüksəkdir.

Duyğusal yemə piylənmə ilə necə əlaqəlidir?

Duyğusal yemə adətən yüksək kalorili, lakin aşağı qida dəyəri olan məhsullarla müşayiət olunur. Bu qidalar tez-tez və nəzarətsiz şəkildə istehlak edildikdə enerji artıqlığı yaranır və piylənmə riski yüksəlir. Elmi tədqiqatlar göstərir ki, duyğusal yeməyə meylli fərdlərdə bədən kütlə indeksi daha yüksək olur.

Ən böyük problem ondan ibarətdir ki, bu çəki artımı planlı qidalanma pozuntusundan deyil, nəzarətsiz emosional reaksiyadan qaynaqlanır. Bu da arıqlama prosesini daha çətin və psixoloji cəhətdən yüklü edir.

Psixoloji problemlərlə qarşılıqlı əlaqə

Duyğusal yemə və psixoloji problemlər bir-birini qarşılıqlı şəkildə gücləndirir. Depressiya, anksiyete və aşağı özünəinam duyğusal yeməni artırır, duyğusal yemə isə bu problemlərin dərinləşməsinə səbəb olur. İnsan yeməkdən sonra peşmanlıq hissi yaşadıqca özünü daha da uğursuz hiss edir və bu dövr təkrarlanır.

Bu baxımdan duyğusal yemə təkcə qidalanma problemi deyil, psixoloji müdaxilə tələb edən kompleks davranış pozuntusu kimi qiymətləndirilməlidir.

Sosial mühit duyğusal yeməni gücləndirirmi?

Sosial mühit duyğusal yemənin formalaşmasında və davam etməsində mühüm rol oynayır. Ailə daxilində yeməklə təsəlli vermə mədəniyyəti, dost mühitində emosional vəziyyətin yeməklə paylaşılması və sosial mediada “comfort food” anlayışının romantikləşdirilməsi bu davranışı normallaşdırır.

Bundan əlavə, sosial mediada stressli həyat tərzinin normallaşdırılması və yeməyin “özünə qayğı” aləti kimi təqdim edilməsi xüsusilə gənclərdə duyğusal yeməni artırır. İnsanlar bu davranışı problem kimi deyil, adi həyat tərzi kimi qəbul etməyə başlayır.

Duyğusal yemə və uzunmüddətli sağlamlıq nəticələri

Duyğusal yemənin əsas riski yalnız piylənmə ilə məhdudlaşmır. Uzun müddətli nəzarətsiz yemə davranışı metabolik xəstəliklərə yol açır. Araşdırmalar göstərir ki, duyğusal yeməyə meylli insanlar insulin müqavimətinə, yüksək xolesterol səviyyələrinə və ürək-damar xəstəliklərinə daha çox həssasdır. Xüsusilə gənc yaşlarda başlayan bu vərdiş, 30-40 yaşlarda ciddi metabolik problemlərin inkişafına zəmin yaradır.

Bundan əlavə, yüksək şəkərli və yağlı qidaların davamlı istehlakı mədə-bağırsaq sistemində disbioz, həzm pozuntuları və mikronutrient çatışmazlığı ilə nəticələnə bilər. Beləliklə, duyğusal yemə yalnız psixoloji deyil, fiziki sağlamlığa da birbaşa təsir göstərir.

Stresslə idarəetmənin alternatik yolları

Duyğusal yemənin qarşısını almaq üçün yalnız qidalanma məsləhətləri kifayət etmir. Stress və emosiyaların idarə olunması üçün effektiv psixoloji strategiyalar vacibdir. Bunlar arasında nəfəs məşqləri, meditasiya, fiziki fəaliyyət, yazı yazmaq, sosial dəstək qrupları və psixoloji məsləhət xidmətləri yer alır. Araşdırmalar göstərir ki, bu üsulları tətbiq edən gənclərdə duyğusal yemə halları 30-50% qədər azalır.

Məsələn, ABŞ-da aparılan bir tədqiqat göstərib ki, həftədə ən azı 150 dəqiqə orta intensivlikdə fiziki fəaliyyət edən gənclərdə duyğusal yemə davranışı əhəmiyyətli dərəcədə aşağıdır. Bu, həm fiziki, həm də psixoloji sağlamlıq üçün eyni anda faydalıdır.

Sosial mediadan gələn təsirin azalması yolları

Sosial mediadan gələn duyğusal yemə təzyiqini azaltmaq üçün gənclərin informasiya savadlılığını artırmaq vacibdir. Bu, “trend” dietlərin elmi əsasını yoxlamaq, qidalanma məsləhətlərini peşəkar mənbələrdən almaq və sosial mediada zaman məhdudiyyəti qoymaqla mümkündür.

Araşdırmalar göstərir ki, sosial mediada qida və bədən mövzusunda məzmunu izləmə müddətini gündə 30 dəqiqə ilə məhdudlaşdıran gənclərdə narazılıq hissi və duyğusal yemə davranışı əhəmiyyətli dərəcədə azalır.

Bundan əlavə, valideyn və müəllimlərin rolu böyükdür: gənclərə emosiyaları ilə əlaqəli davranışlarını fərqləndirməyi öyrətmək, sosial media məzmununu tənqidi analiz etmə bacarığını inkişaf etdirmək və sağlam qida nümunələrini gündəlik həyatla birləşdirmək vacibdir.

Gənclərin psixoloji dəstəyi və ictimai proqramlar

Duyğusal yemə yalnız fərdi problem deyil; geniş ictimai fenomen olaraq qiymətləndirilməlidir. Psixoloqlar, dietoloqlar və sosial işçilər birgə fəaliyyət göstərərək ictimai maarifləndirmə kampaniyaları qura bilərlər. Məktəblərdə “emosional sağlamlıq və qida” modulları, gənclərin stressi düzgün idarə etmə bacarıqlarını inkişaf etdirir və duyğusal yemənin ilkin mərhələdə qarşısını alır.

Məsələn, Kanadada bir məktəb proqramı gənclərdə duyğusal yeməni 40% qədər azaltdığını göstərib. Bu proqram həm qida savadlılığını, həm də psixoloji bacarıqları birləşdirir. Azərbaycanda da belə proqramların tətbiqi mümkündür və sosial mediadan gələn yanlış diet təsirlərinə qarşı profilaktik tədbir kimi xidmət edə bilər.

Duyğusal yemə yalnız fərdi deyil, sosial məsələdir

Duyğusal yemə yalnız qida ilə bağlı deyil; bu, həm psixoloji, həm sosial, həm də sağlamlıq probleminin bir hissəsidir. Stress, kədər, sevinc və sosial təsirlər bu davranışı gücləndirir. Uzun müddət nəzarətsiz davam edərsə, piylənmə, metabolik və psixoloji problemlərlə nəticələnir.

Məqsəd təkcə qida məhdudlaşdırmaq deyil, emosiyaların idarə olunması, sosial təsirin azaldılması və ictimai dəstəyin artırılmasıdır. Bu yanaşma həm fərdi, həm də cəmiyyət səviyyəsində daha sağlam və balanslı qidalanma vərdişlərini təşviq edir.