Dollar əvəzinə yuan? - ANALİZ

Dolların dünyanın ehtiyat valyutası olmaq vaxtı çoxdan bitib. ABŞ-ın dövlət borcunun (33 trilyon dollar) böyüklüyünü nəzərə alsaq, dollar artıq bu yükə dözə bilmir. ABŞ valyutası üçün əsas təhlükə Asiyadan gəlir.

ABŞ-ın son dörd prezidenti - kiçik Buş, Obama, Tramp və Baydenin ortaq cəhətləri az idi. Bununla belə, onlar Rusiya qazını Almaniyaya nəql etmək üçün Baltik dənizinin dibi ilə çəkilmiş “Şimal axını 2” qaz kəmərini bloklamaq cəhdlərində yekdil idilər.
Ötən ay baş verən partlayışlar qaz kəmərini sıradan çıxarıb. Bu, dövlət səviyyəsində terror hücumu idi. Onu da qeyd edək ki, Avropa İttifaqının siyasi liderlərinin hadisəyə susqun reaksiyası çox maraqlı idi. Şübhəsiz ki, onlar dünyanın yeni dövrə qədəm qoyduğunu anladılar.

Qara qızıl
Fosil yanacaq dünyanın əsas əmtəəsidir. Enerji məhsulları dünya ticarətinin təxminən 8% -ni təşkil edir, lakin istehsalın 90% -i üçün lazımdır. Bu ticarət olmadan hətta yaranmaqda olan “yaşıl” texnoloji inqilab da mümkün deyil. Neft ABŞ dolları ilə qiymətləndirilir və satılır. İspan şirkəti Səudiyyə Ərəbistanında qara qızıl alarsa, dollar ödənişi Nyu Yorkdakı bankdan keçir. Eyni şey əksər digər məhsullara da aiddir. Yaponiya Avstraliya buğdasını alarsa, Nyu-York bankları ödənişi ABŞ valyutası ilə həyata keçirir.

Dollar 1944-cü ildə faktiki olaraq dünya ehtiyat valyutasına çevrilib. Bretton Woods müqaviləsi qızılla dəstəklənən dolları qlobal pul sisteminin “lövbəri” etdi. Bir unsiya üçün sabit qiymət 35 dollar olan ABŞ valyutası tələb olunduqda qızıla dəyişdirilə bilərdi.
Bretton Woods sistemi ABŞ-a qlobal maliyyə sisteminin "boru kəmərləri" üzərində virtual nəzarətini həyata keçirmək imkanı verdi. Dollar sərhədlər boyu ticarət edilən bütün mal və xidmətlər üçün meyar oldu və dünya iqtisadiyyatının müharibədən sonrakı bərpasına töhfə verdi.

1960-cı illərin sonlarında isə Bretton Vuds təzyiqə məruz qaldı. ABŞ qazandığından daha çox xərcləməyə başladı. Prezident Lyndon Consonun "Böyük Cəmiyyət" və Vyetnam müharibəsi ("yağ əvəzinə silah") artan mal və xidmətlərin çatışmazlığına səbəb oldu və ABŞ-ın qızıl ehtiyatları ilə bağlı suallar doğurdu.

Fransa hökuməti ilk olaraq narahat oldu. "Soyuq Müharibə" illərində Fransa digər Avropa ölkələri ilə birlikdə qızıl ehtiyatlarını ABŞ-a köçürüb. Onlar qorxurdular ki, Sovet İttifaqı Parisə və Londona doğru hərəkət edib qızıllarını alacaq.

1971-ci il avqustun əvvəlində Fransa öz külçələrini geri qaytarmaq üçün Nyu Yorka hərbi gəmi göndərdi. Bir neçə gün sonra, avqustun 15-də prezident Riçard Nikson ABŞ milli televiziyasında çıxış edərək ABŞ-ın bundan sonra dolları qızıla dəyişdirməyəcəyini açıqladı. “Qızıl pəncərə” adlanan pəncərə möhkəm bağlandı.

Nikson tədbirin müvəqqəti olacağını, lakin “qızıl pəncərə”nin heç vaxt açılmadığını söylədi. Dolları qızıldan ayıran və Bretton Woods müqaviləsini ləğv edən ABŞ öz mülahizəsinə uyğun olaraq pul çap etməyə başladı. Və dünya ABŞ-a dünyanın ehtiyat valyutasının yaxşı idarəçisi kimi etibar etməli olacaqdı. Bu, belə də oldu...

Dolların dünyada öz rolunu saxlamasına əmin olmaq üçün Nikson dövlət katibi Henri Kissinceri Səudiyyə Ərəbistanına göndərdi. O, krallığı nefti yalnız dollarla satmağa inandırmalı idi. Bunun müqabilində ABŞ Səudiyyə krallığını qoruyacaq. Bu müqavilə Amerika pul vahidinə “petrodollar” ləqəbi verdi.

Qızıl üçün döyüş
Nikson dolları qızıldan ayırdıqdan sonra ABŞ siyasi sistemi maliyyə intizamını itirdi. "Qızıl pəncərə" bağlandıqdan sonra Birləşmiş Ştatlar heç vaxt balanslaşdırılmış büdcəyə malik olmadı. Ticarət kəsiri kimi dövlət borcu da durmadan artdı.
Amerikada böyük seçkili vəzifəyə namizəd olan siyasətçilər büdcə məhdudiyyətləri olmadan mənzil və ya müdafiəyə daha çox pul xərcləyəcəklərini vəd etməyə başlayıblar. Müasir Pul Nəzəriyyəsi (MMT) bu siyasət üçün faydalı dəstək təklif etmişdir. Axı öz valyutasını buraxan ölkələr müflis ola bilməz.

Nəticədə ABŞ-ın büdcə kəsiri xroniki xarakter alıb və dövlət borcu durmadan artıb. Birləşmiş Ştatlar heç kimin onun qızıl ekvivalentini tələb etməsindən narahat olmadan sadəcə olaraq milli borcunu artıra bilərdi.

2008-ci ilin maliyyə böhranından bəri ABŞ səlahiyyətliləri Amerikanın milli borcunu yaratmaq sənətini yeni səviyyəyə qaldırdılar. Bir neçə "müvəffəq olmaq üçün çox böyük" banklar iflas ərəfəsində oldu. ABŞ hökuməti maliyyə fəlakətinin qarşısını almaq üçün milyardlarla dollar xərcləyib. “Uoll Strit fidyəsinin” əsl ölçüsü “hiylə dumanı” arxasında gizlənmişdi.

On il sonra ABŞ hökuməti COVID-19 pandemiyasının nəticələrinin aradan qaldırılması üçün milli borclara trilyonlarla vəsait əlavə etdi. 2008-2020-ci illər arasında ABŞ-ın dövlət borcu 9 trilyon dollardan 30 trilyon dollara yüksəlib. Bu gün isə bu rəqəm 33 trilyon dollardır. Dollar qızıldan ayrıldıqda, bu valyutada ifadə olunan ABŞ borcu Ponzi sxeminə bənzəməyə başladı.

ABŞ-ın dövlət borcu artdıqca ona faizlərin ödənilməsinə ayrılan büdcə maddəsi durmadan artdı və müdafiə xərclərindən sonra ikinci yeri tutmağa başladı. Xroniki büdcə kəsiri ilə hökumət öz borcunu ancaq bilərəkdən daha da artırmaqla ödəyə bilərdi.

Öldürücü inflyasiya
İndi narahat olmaq növbəsi Çindədir. Pekin Vaşinqtonun təşviq etdiyi qlobalizmdən əsas faydalananlardan biri olub. 1970-ci illərin sonundan başlayaraq və dolların zirvəsinə qalxan Çin bir neçə onillikdə əhalisinin əksəriyyətini yoxsulluqdan çıxartdı.
Çinin ABŞ-a ucuz mal ixracı Amerika əhalisi üzərində inflyasiya təzyiqlərini azaldıb. Lakin bu, iqtisadiyyatı genişləndirməkdən daha çox pul çap etməyin tipik nəticəsidir. 2020-ci ilə qədər ABŞ ticarət kəsirini ödəmək üçün Çinə gündə təxminən bir milyard dollar göndərirdi.

Pekin həmin dollarları "doldurmaq" üçün onlardan bir trilyondan çoxunu uzun müddət təhlükəsiz investisiyalar hesab edilən və təhlükəsiz girov kimi qiymətləndirilən ABŞ Xəzinədarlıq istiqrazlarına yatırıb. 2008-ci ildə ABŞ administrasiyasının Uoll Stritə verdiyi yardımın həcmi, eləcə də artan kreditin qaytarılması Çində narahatlıq yaradıb. Hedcinq etmək üçün Pekin qızıl, ərzaq və digər malları maddi və proqnozlaşdırıla bilən qiymətlərlə almağa başlayıb.

Bu gün Çin öz qızıl ehtiyatları barədə susur, lakin qlobal qızıl ticarəti icmasındakı müşahidəçilər onun indi ABŞ-dan daha çox qiymətli metala sahib olduğuna inanırlar. Bu məlumat təsdiqlənərsə, Çinin qızıl ehtiyatları dünyada ən böyük qızıl ehtiyatına çevriləcək.

Digər ölkələr də dollardan və daha geniş mənada ABŞ valyutasına əsaslanan qlobal maliyyə sistemindən narahat olublar. Onlar da aktiv şəkildə qızıl almağa başlayıblar. Bütün dünya üzrə mərkəzi banklar köhnə “qızılın sahibi deyilsənsə, o sənin deyil” məsəlinə əməl edərək külçələrini öz ölkələrinə qaytarıblar.

Dollar sistemindən çıxın
Son 500 il ərzində Qərbdə altı ehtiyat valyuta mövcud olmuşdur: Portuqaliya (1450-1530), İspan (1530-1640), Hollandiya (1640-1720), Fransız (1720-1815), İngilis (1815-1920) və Amerika (1944-cü ildən bu günə qədər). Hazırda dünyada baş verən hadisələr göstərir ki, dolların qüdrət dövrü sürətlə başa çatır.

Çin, Tailand və bir sıra digər ölkələr rəqəmsal yuan üçün hazırlanmış texnologiyaya əsaslanan yeni transsərhəd ödəniş sistemini sınaqdan keçirir. Moskva və Pekin Rusiyanın enerji və Çin texnologiyası ticarətində yuan və rubldan istifadə etmək barədə razılığa gəliblər.

ABŞ ən çox Neft İxrac Edən Ölkələr Təşkilatının (OPEC) ən güclü üzvü olan Səudiyyə Ərəbistanından narahatdır. Səudiyyəlilər nefti yuana satmaq üçün Çinlə danışıqlar aparır. Çin isə Səudiyyə Ərəbistanının əsas ticarət tərəfdaşıdır.

Asiyada artan “de-dollarizasiya” ABŞ-ın Avropanı dolların “düşərgəsində” saxlamasının nə üçün vacib olduğunu izah edir. Amerika Avropa və Asiya arasında iqtisadi əlaqələrin böyüməsinə son qoymalıdır. Bu, ABŞ-ın son dörd prezidentinin “Şimal axını 2”ni sarsıtmaq cəhdlərini izah edir.

Rusiya nəinki böyük enerji ehtiyatlarına malikdir. Coğrafi mövqeyi və nəhəng ölçüsü ona Çin, Hindistan və Avropa arasında əsas əlaqə rolunu oynamağa imkan verir. Avrasiya iqtisadi regionu - 93 ölkə və öz aralarında ticarət edən 5,3 milyard insan dollara arxalanmamalıdır.

Ukraynada münaqişə nəhayət bitəcək. Amma indiyədək ABŞ öz məqsədinə nail olub. Avropa bu gün Rusiyanın enerji mənbələrindən böyük ölçüdə kəsilib. “Şimal axını 2”nin məhv edilməsi münaqişənin kompromis həlli üçün mühüm kozırı aradan qaldırdı.

V.VƏLİYEV