Zəlzələ Türkiyə iqtisadiyyatına necə zərbə vurdu? - ARAŞDIRMA

Kahramanmaraşda 10 vilayətə təsir edən və minlərlə binanın dağılmasına səbəb olan şiddətli zəlzələnin Türkiyə iqtisadiyyatına milyardlarla TL-lik yenidənqurma xərcləri yaradacağı və bu il artımın 1-2 faiz azalmasına səbəb olacağı gözlənilir. Son məlumatlar dünən Türkiyədə zəlzələdən sonra elektrik istehlakında 11% azalma olduğunu göstərsə də, axtarış-xilasetmə işlərinin üzərinə böyük yük düşməsi və zərərin qiymətləndirilməsinə bu gün başlanması ümumi təsirin hesablanmasında çətinliklər yaradır.

Kahramanmaraşda ötən gün baş verən 7,7 bal gücündə zəlzələdə həyatını itirənlərin sayı son təsbitlərə görə 7108-ə yüksəlib. Ötən gün səhər saatlarında baş verən zəlzələdə 10 vilayətdən ibarət geniş coğrafiyada xəstəxanalar və böyük ictimai binalar daxil olmaqla minlərlə bina dağılıb.

Zəlzələdən zərər çəkmiş 10 əyalətdə ümumilikdə 13,42 milyon insan yaşayır. Kütləvi zəlzələ nəticəsində dağılmış xəstəxanaların, yolların və elektrik ötürücü xətlərin yenidən qurulması qısa, orta və uzunmüddətli sığınacaq ehtiyacları üçün milyardlarla dollar tələb edəcək.

Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan bildirib ki, zəlzələ ilə əlaqədar təcili yardım üçün qurumlara, ilk növbədə, 100 milyard TL vəsait ayrılıb.

İqtisadçılar zəlzələnin Türkiyəyə vurduğu iqtisadi zərəri hesablayıblar

Cəmi 3 iqtisadçı zəlzələnin ÜDM-ə təsirini 0,6 ilə 2 bal arasında itki kimi hesablayıb. İqtisadçılar istehsalın 50% pozulduğu və bu azalmanın 6-12 aya kompensasiya edildiyi bir ssenariyə əsaslanır. Qurum rəsmisi bildirib ki, builki artım zəlzələ ilə bağlı ilkin hesablamalardan 1-2 bal aşağı ola bilər.

İstehsal itkisinin nə qədər böyük olacağı və bu itkinin nə qədər davam edəcəyi bilinmədiyi üçün zərəri tam təxmin etmək mümkün deyil. Ancaq keçmiş zəlzələlərdən və elektrik istehlak məlumatlarından edilən hesablamalarda Türkiyədə bir həftə əvvələ görə yaşanan 10 % itki də iqtisadi böyüməyə əhəmiyyətli təsirlərin olacağını göstərir.

Elektrik istehlakı azalıb

Zəlzələnin baş verdiyi gündən Türkiyənin milli elektrik istehlakı əvvəlki həftənin eyni gününə nisbətən 11% azalaraq 37.500 MVt/saat olub.

"Milyardlarla lirə ziyan dəyəcək" deyən yüksək rütbəli məmur Reuters agentliyinə bildirib: "İndi ictimai binalar, xəstəxanalar, yaşayış evləri, boru kəmərləri, müxtəlif obyektlər, fabriklər... Bütün bunları birlikdə nəzərə alsaq, sürətli yenidənqurma tələb olunacaq. Büdcədə nəzərdə tutulan sərmayələrin bir hissəsi bu bölgələrdə istifadə olunmalı olacaq... Ola bilsin ki, burada milli gəlir baxımından milyardlarla dollarlar yaransın. Dəqiq zərəri müəyyən etmək təbii ki, vaxt aparacaq. Amma bu il proqnozlaşdırılan artımdan ən azı 1%, bəlkə də 2% azalma olacağı gözlənilir”.

TÜİK-in bu həftə açıqladığı 2022-ci il məlumatlarına görə, zəlzələ bölgəsindəki 10 əyalətdə 13,42 milyon insan yaşayır və bu, ümumi əhalinin 15,7%-ni təşkil edir.

TÜİK-in 2021-ci il məlumatlarına görə, zəlzələdən zərər çəkmiş 10 əyalətdən ibarət bölgənin ÜDM-dəki payı 9,3% təşkil edir. Sektorlar üzrə zəlzələ zonasının kənd təsərrüfatında payı 14,3%, sənayedə payı isə 11,2% təşkil edir ki, bu da ÜDM-in payından yüksəkdir. Ümumi turistlərin təxminən 1%-i zəlzələdən zərər çəkmiş bölgəyə gəldiyi üçün bölgənin bu sektora təsiri azdır.

Xarici ticarət məlumatlarını təsir kimi nəzərə alsaq, zəlzələdən zərər çəkmiş bölgə Türkiyənin ümumi ixracının 8,5%-ni, idxalının isə 6,7%-ni reallaşdırır. Türkiyə ixracının 4,4%-ni Qaziantep, 1,6%-ni Hatay və 1,2%-ni Adana həyata keçirir.

İqtisadçılar, il ərzində bölgədən ixracatda bir neçə milyard dollar itki gözlədiklərini, lakin oxşar təsirin idxalda da görüləcəyi üçün ümumi xarici ticarətə təsirinin zəif qalacağına diqqət çəkdilər. İqtisadçılar sektor təsirlərinin makro təsirlərdən başqa görülə biləcəyinə diqqət çəksələr də, xalis effekti anlamaq üçün daha çox vaxt lazımdır.

Mayın 14-də keçiriləcəyi açıqlanan seçki öncəsi hakimiyyətin üzləşdiyi bu problemin iqtisadiyyata, seçki prosesinə təsir edib-etməyəcəyi isə başqa bir sualdır.

Minlərlə insanın hələ də dağıntılar altında qaldığı, sağ qalanların bir stəkan suya belə çata bilmədiyi zəlzələdən sarsılan 10 vilayət Türkiyənin sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının dinamikləri sırasındadır. Bölgədəki bir çox fabrik də dağıdılıb.

Kahramanmaraş, Qaziantep, Hatay, Adıyaman, Malatya, Osmaniye, Adana, Kilis, Şanlıurfa və Diyarbəkir 13,5 milyonluq Türkiyə əhalisinin yüzdə 16-sını təşkil edir. Bu ərazilər iqtisadi böyüklüyü baxımından Türkiyə iqtisadiyyatının onda bir hissəsidir. Sənayedən toxuculuğa, poladdan heyvandarlığa qədər bir çox fərqli sektorda istehsalın edildiyi bölgənin ixracatı 20 milyard dolların üzərindədir.

Zəlzələnin episentri olan Kahramanmaraş Türkiyənin bir nömrəli iplik, parça və mətbəx əşyaları istehsalçısıdır. Şəhər ixrac edən əyalətlər arasında 17-ci yerdədir. Qaziantep xüsusilə Yaxın Şərq ölkələrinin tədarükçüsüdür. Son illərdə turizmə hücum edən Qaziantep həm də türk qastronomiya turizminin paytaxtıdır. İskəndərun və Mersin limanları bölgədən malların daşınması və idxalının mərkəzidir. Lakin ilk gündən limanlardakı yanğını söndürmək mümkün olmadığından daşıma başlaya bilməyib.

Bölgədə fəaliyyət göstərən iş adamları bütün Türkiyəni humanitar yardıma, dağıntıların çıxarılmasına və insanların xilas edilməsinə çağırır. Bölgədə neçə fabrikin dağıldığı məlum olmasa da, minlərlə işçi dağıntılar altındadır. Həmçinin bildirilir ki, regionda iqtisadiyyatın bərpası üçün uzun illər lazım olacaq. İstanbul Tekstil və Xammal İxracatçıları Birliyinin (İTHİB) sədri və Kahramanmaraşda yerləşən Kipaş Holdinqin sədr müavini Əhməd Öksüz, “Kahramanmaraşda vəziyyət çox pisdir. Bir çox fabriklər dağılıb, bir çox fabriklər zədələnib. Yaraların sağalması çox vaxt aparacaq” deyib.

Kahramanmaraş Ticarət Birjası (KTB) İdarə Heyətinin sədri Mustafa Narlı, “Fabrikim də çökdü. Amma burada prioritet insan həyatıdır. Tezliklə elektrik və yanacaq alın. Sağ qalan fabrik ərazilərindən paxlalı alıb, bişirib vətəndaşlara paylayırıq. Yaralar ən qısa zamanda sağalmalıdır” deyib.

TOBB Kahramanmaraş Gənc Sahibkarlar Şurasının sədri Aykut Balcıoğlu da köməyə çağıraraq, “Maraşda dağıntılar altında çox adam var, hələ də insan və texnika çatışmır. Bunu paylaşın, Maraşın çox köməyə ehtiyacı var, burada vəziyyət çox ciddidir, kömək edin”.

Kənd təsərrüfatının da Kahramanmaraş iqtisadiyyatında böyük payı var. Kənd təsərrüfatının ən mühüm nöqtəsi olan Elbistan 7,6 bal gücündə zəlzələdə demək olar ki, xəritədən silinib. Elbistan Kənd Təsərrüfatı Palatasının sədri Mehmet Ali Bulut rayondakı vəziyyətlə bağlı bunları deyib: “Maşınla bütün Elbistanı gəzdik. Elbistan çökdü. Əlimiz bağlıdır, kömək yoxdur. Bütün Elbistanda cəmi bir-iki dağıntıda xilasetmə işləri aparılır. İndi burada nə kənd adamının, nə də şəhər sakininin evi qalmayıb. Kimin sağ qaldığını bilmirik. Elektrik, yanacaq təcili lazımdır. Bura əkinçilik və heyvandarlığın mərkəzidir. İnsanlar yemək tapa bilməsə də, buradakı heyvanlar da ac-susuzdur”.

TOBB Heyvandarlıq Şurasının sədr müavini Yılmaz Arpaç, zərərin qiymətləndirilməsi işlərinin davam etdiyini və lazım gələrsə, bölgədəki heyvandarlıq istehsalçılarına yem dəstəyi veriləcəyini bildirdi. Arpaç, "Kırşehir və Polatlıdan olan əsgərlərimiz bölgəyə ət göndərir, dostlarımıza yardım etməyə çalışırıq" deyib.

Bəs, zəlzələ Türkiyə iqtisadiyyatına nə qədər ziyan vurub? Şəhərlər neçə ilə bərpa olunacaq?

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.

İqtisadçı deputat Vüqar Bayramov: "Zəlzələ qardaş Türkiyənin iqtisadiyyatına ciddi ziyan vurub. Nəzərə alsaq ki, dünyasını dəyişənlərin sayında artımlar var. Eyni zamanda, kifayət qədər çoxsaylı binaların uçması, infrastrukturun tamamilə dağılması müşahidə edilir.

Zəlzələ nəticələri aradan qaldırıldıqdan sonra konkret olaraq dəymiş ziyanla bağlı dəqiq məlumat vermək olacaq. Təbii ki, Türkiyə tərəfindən bu barədə qiymətləndirmə aparılacaq. Amma ilkin monitorinqlər və müşahidələr göstərir ki, zəlzələnin iqtisadi ziyanları kifayət qədər böyükdür".

Ayşən Vəli