Uşaq hüquqları bu gün dünya insan hüquqları gündəminin ən həssas və aktual istiqamətlərindən biridir. Hamıya məlumdur ki, uşaqların hüquq və azadlıqlarının tam təmin edilməsi onların sağlam inkişafı, təhlükəsiz mühiti və gələcək rifahı üçün əsas şərtdir. Yalnız ailə və cəmiyyət tərəfindən hərtərəfli qayğı ilə əhatə olunan uşaq sabah vətəninə sadiq, sağlam düşüncəli və məsuliyyətli bir vətəndaş kimi formalaşa bilər.
Uşaq hüquqları sahəsində ən əsas beynəlxalq sənədlərdən biri olan BMT-nin “Uşaq hüquqları haqqında” Konvensiyası (1989) uşağın şəxsiyyətinin tam, ahəngdar inkişafı üçün onun ailə mühitində, sevgi və anlayış şəraitində böyüməsinin zəruriliyini xüsusi vurğulayır. Konvensiyanın əsas tələbi ondan ibarətdir ki, uşaqlarla bağlı qəbul edilən bütün qərar və tədbirlərdə uşağın üstün mənafeyi ən prioritet amil olmalıdır.
Bu Konvensiyanın çağırışları dünyanın 190-dan çox ölkəsinə təsir etmiş, həmin dövlətlər milli qanunvericiliklərini və sosial siyasətlərini uşaqların müdafiəsinə uyğunlaşdırmışdır. BMT və xüsusilə UNICEF, aclıqdan, zorakılıqdan, istismardan, müharibələrdən zərər çəkən uşaqlara yardım etmək, onları müdafiə edən mexanizmləri gücləndirmək üçün qlobal miqyasda fəaliyyət göstərir.
2016-cı ildən icrasına başlanmış və 2030-cu ilədək həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan BMT-nin Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərində 35 hədəf birbaşa uşaqların inkişafı ilə bağlıdır. Çünki bu gün də dünyada təhsil və səhiyyə xidmətlərinə çıxışı olmayan, ərzaq çatışmazlığı yaşayan, münaqişələrdən əziyyət çəkən milyonlarla uşaq mövcuddur.
Tez-tez vurğulandığı kimi: ölkənin inkişafı uşaqların inkişaf səviyyəsi ilə sıx bağlıdır. Çünki uşaqlar nəinki gələcək nəsillərimizin davamçılarıdır, onlar həm də dövlətimizin təhlükəsizliyinin, cəmiyyətimizin firavan gələcəyinin təminatçılarıdır.
Son 30 ildə Azərbaycanda uşaq hüquqlarının müdafiəsi istiqamətində mühüm addımlar atılmışdır. Ölkəmiz 1992-ci il avqustun 13-də BMT-nin “Uşaq hüquqları haqqında” Konvensiyasını ratifikasiya etmiş, 1998-ci ildə “Uşaq hüquqları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul olunmuş, 2006-cı ildə isə Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi yaradılmışdır. Qanunvericilik bazasının genişlənməsi, dövlət proqramlarının icrası və institusional inkişaf bu sahəyə dövlət diqqətinin artdığını göstərir.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib.
Azərbaycanda hər il qəbul edilən yeni qanun və normativ sənədlər uşaq müdafiəsi mexanizmlərini daha da gücləndirir. “Uşaqların icbari dispanserizasiyası haqqında”, “Uşaqların zərərli informasiyadan qorunması haqqında” qanunların qəbul edilməsi, sağlamlıq imkanları məhdud, valideyn himayəsindən məhrum və ya sosial həssas qruplara aid uşaqlarla bağlı təminatların genişləndirilməsi bu istiqamətdə atılan mühüm addımlardandır.
Uşağın müdafiəsi həm dövlətin, həm də valideynlərin üzərinə düşən bir öhdəlikdir. Konstitusiyanın 17-ci maddəsi ailənin cəmiyyətin əsas özəyi kimi dövlət himayəsində olduğunu təsbit edir və uşaqların qayğısına qalmağı valideynlərin borcu kimi müəyyənləşdirir. Eyni zamanda dövlət bu borcun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir və valideyn himayəsindən məhrum qalan uşaqları öz himayəsinə götürür.
Əgər ailədə uşağın hüquqları pozulursa və ya valideynin marağı uşağın mənafeyi ilə ziddiyyət təşkil edirsə, dövlət dərhal müdaxilə edir və uşağın müdafiəçisinə çevrilir. Belə hallarda qanunvericilik valideynlərin inzibati və ya cinayət məsuliyyəti daşımasını da nəzərdə tutur.
Uşağın ilk və ən mühüm sosial mühiti – ailədir. Bu mühitdə sağlam böyüyən uşaq gələcəkdə də özünə güvənən, davranışları sabit və məsuliyyətli bir şəxsiyyət kimi formalaşır. Təəssüf ki, bəzi hallarda valideynlər bu məsuliyyəti yetərincə dərk etmir, öhdəliklərinə laqeyd yanaşır, etinasızlıq və hətta zorakılıq hallarına yol verirlər. Bəzən “tərbiyə məqsədi ilə” edilən davranışların əslində uşağın fiziki və psixoloji zərər görməsinə səbəb olduğu nəzərə alınmır.
Hər bir valideyn anlamalıdır ki, uşaq böyütmək -sevgi, səbr, məsuliyyət və müdriklik tələb edən bir prosesdir. Valideynin davranışları uşağın gələcək şəxsiyyətinin əsasını formalaşdırır.
Uşaq hüquqlarının pozulması müxtəlif formalar alır: zorakılıq (ailədə, məktəbdə), istismar (əmək, cinsi), tərk edilmiş/ valideyndən məhrum uşaqlar, sosial xidmətlərə əlçatanlığın məhdudluğu, elektron təhlükəsizlik (zərərli onlayn məzmun), miqrant və qaçqın uşaqların xüsusi ehtiyacları. Azərbaycanda və regional səviyyədə gələn illərdə uşaq müdafiəsi sahəsində irəliləyişlər olsa da - sistemlərdə boşluqlar, məlumatın zəif idarə olunması, qabaqlayıcı sosial dəstəyin məhdudluğu və ailə əsaslı alternativ qulluqun tam yayılmaması kimi problemlər qalmaqdadır.
Problemlərin detallı analizi
Çoxsektorlu koordinasiya çatışmazlığı. Uşaq hüquqları ən azı səhiyyə, təhsil, sosial müdafiə, hüquq-mühafizə və məhkəmə qurumları arasında sinxronlaşdırılmış xidmət tələb edir; praktikada isə yatay və şaquli əlaqələr zəifdir.
Qabaqlayıcı sosial xidmətlərin zəifliyi. Ailə dəstəyinə yönəlmiş proqramlar və erkən müdaxilə imkanları məhduddur. Nəticədə problemlər gec mərhələdə aşkarlanır.
Məlumat və monitorinq sistemlərinin yoxluğu və ya zəifliyi. Uşaq qorunması proqramları üçün etibarlı, zamanında və inteqrasiya olunmuş məlumatlar vacibdir; əksər yerlərdə CPIMS tipli vahid sistemlərə ehtiyac var.
Valideyn və icma səviyyəsində məlumat və resurs çatışmazlığı. Uşağa zərər verən praktikalara, erkən nikahlara və s. qarşı maarifləndirmə və sosial dəstək sistemləri tam yetərli deyil.
Maliyyələşdirmə və kadr çatışmazlığı. Dayanıqlı sosial xidmətlər üçün uzunmüddətli maliyyələşdirmə və peşəkar çalışmaçı kadrı vacibdir, lakin bu sahədə balans yoxdur.
Hədəf: hansı “sosial mexanizmlər” lazımdır?
Uğurlu sistem üç əsas sütuna dayanmalıdır: (A) qanunvericilik və siyasət çərçivəsi + maliyyələşdirmə; (B) xidmət təchizatı -qabaqlayıcı və reaksiya; (C) idarəetmə, monitorinq və iştirak. Hər sütun üçün konkret mexanizmlər aşağıdakı kimidir. (Bu yanaşma UNICEF və digər beynəlxalq tövsiyələrə uyğundur.)
Konkret sosial mexanizmlər və tətbiq nümunələri
Qanunvericilik, milli siyasət və maliyyələşdirmə
Milli uşaq müdafiəsi strategiyası və qanunvericilik harmonizasiyası. Konvensiya və beynəlxalq standartlarla uyğun qanunlar + icra mexanizmləri. (Məsələn, ölkə üzrə uşaq hüquqları strategiyası və icra planı.)
Ayrılmış büdcə xətti uşaq xidmətlərinə. Sosial xidmətlərin davamlılığı üçün illik dövlət və yerli büdcədə uşaq müdafiəsi üçün ayırmalar.
Multi-sektorlu koordinasiya və idarəetmə mexanizmləri
Milli koordinasiya mexanizmi. Nazirlər kabineti səviyyəsində və yerli icra hakimiyyətlərində uşaq hüquqları üzrə koordinator lazımdır; onlar strategiya, resurs bölgüsü və monitorinqi idarə etməlidir.
Yerində ,Uşaq və Ailə Dəstək Mərkəzləri və Multi-Disciplinar Komandalar (MDT). Hər müraciəti MDT qiymətləndirər və vahid planla məsələni həll edər. Save the Children və digər proqramlar icma əsaslı mərkəz mexanizmlərini uğurla tətbiq edib.
Qabaqlayıcı sosial xidmətlər və ailə dəstəyi
Statutory family support (mütləq ailə dəstəyi paketləri). Uşaqları ailə daxilində saxlamaq üçün maliyyə, psixososial və hüquqi yardım paketləri. Avropa və Mərkəzi Asiya üçün UNICEF tövsiyələri belə modelləri vurğulayır.
Erkən uşaq inkişafı (ECD) və valideynlik proqramları. Psixoloji dəstək, valideynlik bacarıqları və erkən pediatrik xidmətlər.
İcma əsaslı müdafiə və maarifləndirmə kampaniyaları. Elektron təhlükəsizlik, zorakılıq əleyhinə məruzəçilik və uşaqların hüquqları barədə məlumatlandırma.
Alternativ qulluq və uşaqları ailədən ayırmama siyasətləri
Foster care və ailə əsaslı alternativ qulluqun genişləndirilməsi. Orta və uzun müddətli hədəf: institusional baxımdan (uşaq evləri) ailə əsaslı qulluğa keçid. Azərbaycan təcrübəsində də foster ailələrin təşviqi müşahidə olunur.
Dəstək olunan qayıdış/rekonsilyasiya xidmətləri -valideynlərin reabilitasiyası, məşğulluq dəstəyi və s. ki, uşaq ailəyə qaytarıla bilsin.
Uşaq-yönümlü xidmətlər: təhsil, səhiyyə, psixo-sosial dəstək
Məktəb əsaslı qoruma mexanizmləri (müəllimlərin təhsili, zorakılıq haqqında məruzə strukturu, psixoloq xidmətləri).
Əlçatan və uşaq yönümlü səhiyyə xidmətləri, inklüziv xidmətlər (psixoloji yardım, travma sonrası dəstək).
Məlumat, monitorinq və hüquqi müdafiə mexanizmləri
Uşaq qorunması üçün vahid informasiya sistemi (CPIMS və ya ekvivalent). Bu sistemlər fərdi müraciətlərin izlənməsi, xidmət koordinasiyası və tendensiya analizi üçün vacibdir. 
Müşahidə, indikatorlar və hesabatlılıq. Milli indikatorlar dəsti (hüquqi qoruma, xidmətə çıxış, nəticələr) hazırlanmalı və ictimai hesabatlar illik verilməlidir. 
Hüquqi imkanların möhkəmləndirilməsi və uşaqların iştirakçılığı
Uşaq-advokasiya və hüquqi yardım xidməti. Uşaqlara hüquqi yardım və müdafiə təmin edən sahə və büro mexanizmləri.
Uşaqların səs verməsi və iştirak mexanizmləri. Siyasət və xidmət planlamasında uşaqların iştirak imkanlarının yaradılması (uşaq şuraları və s.).
Xüsusi hallara yönəlmiş mexanizmlər
Məcburi köçkün, qaçqın, miqrant və savaş zərərçəkmiş uşaqlar üçün fövqəladə cavab planları. Humanitar kontekst üçün MHPSS, qorunma və reabilitasiya xidmətləri.
Prioritet tədbirlər — addım-addım icra planı
Qısa müddət (0–12 ay): Milli koordinasiya mexanizmini gücləndirmək, prioritet hüquqi dəyişikliklər üçün təkliflər hazırlamaq, pilot rayonlarda multi-disiplinar komandaları formalaşdırmaq və CPIMS üçün tələbləri müəyyən etmək.
Orta müddət (1–3 il): Foster care və icma əsaslı ailə dəstək xidmətlərini genişləndirmək, məktəb və səhiyyə müdafiə mexanizmlərini tətbiq etmək, CPIMS-i pilotdan milli səviyyəyə keçirmək.
Uzun müddət (3–5 il): Tam qanunvericilik islahatları, dayanıqlı büdcə təminatı, məlumat əsaslı siyasət formalaşması və uşaqların iştirakının mədəniyyət halına gətirilməsi.
Ölçmə və monitorinq göstəriciləri (nümunə paket)
Uşaqlara qarşı zorakılıq barədə rəsmi məruzələrin sayı və nəticələnmə faizi.
Uşaqlar üçün sosial xidmətlərə çıxış (xidmət almış uşaqlar/ailələrin faizi).
Foster/alternativ ailə baxımında olan uşaqların sayı (institutsional qayğının azalması).
CPIMS-də qeydiyyatda olan halların vaxt içində izlenməsi və xidmət reaksiyasının orta vaxtı.
Maliyyələşmə və tərəfdaşlıq modeli
Hökumət + donor + YUÖ (NGO) qarışıq modelləri. EU4Azerbaijan və digər beynəlxalq proqramlar bu tip tərəfdaşlıqları dəstəkləyir. Davamlılıq üçün dövlət maliyyəsi tədricən artırılmalıdır.
Risklər və necə aradan qaldırmaq
Siyasətdə fasilələr və siyasi əhəmiyyət dəyişkənliyi. Həll: hüquqi öhdəliklər və çoxpartiyalı razılaşmalar.
Məlumatın məxfiliyi və etik problemlər. Həll: Data-sharing üçün beynəlxalq qaydalara uyğun protokollar (Inter-agency Guidance on Data Protection).
Prioritet çağırış
Uşaq hüquqlarını effektiv qorumaq üçün təkcə qanunların mövcud olması kifayət deyil -sistematik, maliyyələşdirilmiş, multi-sektorlu və məlumat əsaslı sosial mexanizmlər qurulmalıdır. Prioritetlər: (1) Milli koordinasiya və yerli MDT-lər; (2) ailə dəstəyi və foster care siyasətlərinin genişləndirilməsi; (3) vahid CPIMS tipli məlumat sistemi və monitorinq; (4) dayanıqlı maliyyə və kadr yatırımı; (5) uşaqların iştirakının təmin edilməsi. Bu tədbirlər həm qabaqlayıcı, həm də reaktiv qabiliyyəti gücləndirəcək və nəticədə uşaqların rifahını real şəkildə yaxşılaşdıracaq.
Günay Hacıyeva
Bütün xəbərlər Facebook səhifəmizdə
USD
EUR
GBP
RUB
