Uşaqların nitqi necə inkişaf edir? - ARAŞDIRMA

Bütün sağlam uşaqlar dil öyrənmək qabiliyyəti ilə doğulur və doğulduqdan sonra bir neçə gün ərzində insan səsini digər səslərdən, anasının səsini isə başqalarından asanlıqla ayırd edə bilir. Bunlar körpələrin dil inkişafı üçün genetik meyilini ortaya qoyan mühüm tapıntılardır. Danışmaq üçün zəruri olan qırtlaq, səs telləri kimi strukturlarda fizioloji problem olmadığı halda, eşitmə qavrayışı normal, körpənin nevroloji inkişafı adekvatdırsa, dil mənimsənilməsi təbii və düzgün şəkildə baş verəcək. Lakin nitq üçün zəruri olan komponentlərdən birində yaranan hər hansı problem nitqin ləngiməsinə və ya dil bacarıqlarının əldə olunmamasına səbəb ola bilər. Əgər uşaq nitq yaşına çatmış, lakin hələ danışmağa başlamamışsa, dil inkişafında yaşıdlarından geri qalırsa, işarələrlə və ya tək sözlərlə ikitərəfli ünsiyyəti təmin etməkdən kənara çıxa bilmirsə, nəzərə alınmalıdır ki, nitq ilə əlaqəli pozğunluq ola bilər.

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.

Körpələr nə vaxt danışır?

Körpələr doğuşdan dərhal sonra ağlama, əsnəmə, gəyirmə və öskürmə kimi həyati fəaliyyətlərlə bağlı səslər çıxara bilər. Bu səslər dil bacarıqlarının əlaməti olmasa da, körpənin qırtlaq və səs telləri kimi fizioloji strukturlarının düzgün işləməsinin göstəricisi kimi qəbul edilə bilər.

- Körpə 2-5 aylıq dövrdə gülmək, qışqırmaq kimi məmnuniyyəti ifadə edən səslər çıxarmağa başlayır.

- 4-8 aya qədər uşaq sait və samitləri öyrənir, tək hecalı səslər çıxarır.

- Altı ayını tamamlayan körpə hecaları yaxşı öyrənir və tez-tez fasilələrlə “ba-ba”, “nə-nə” kimi asan tələffüz edilən səsləri təkrarlamağa davam edir.

- İlk sözlərin tələffüzü 8-18-ci aylar arasında, daha çox isə 12-ci ayda olur. Bu dövrdə körpə "gəl, get, dayan, al, ver" kimi təkhecalı sözlərlə ünsiyyət qurmağa başlayır.

- 18 aylıq bir körpənin təxminən 10 sözü bir-bir söyləyə bilməsi gözlənilir.

- Körpənin dil inkişafı düzgün davam edərsə, 2-ci ilin sonuna doğru iki fərqli sözü bir araya gətirərək "topu mənə ver" kimi mənalı cümlələr qura bilər. Bu dövrdə körpə eşitdiyi hər səsi öyrənməyə son dərəcə maraq göstərir və onun lüğət ehtiyatı 200-ə çatır.

- Növbəti yarım ildə bu rəqəm iki dəfə artır və 2,5 yaşlı körpə üçün normal lüğət 400 civarındadır.

- 3 yaşına qədər uşaqların çoxu son dərəcə səlis danışmağa və fikirlərini daha asan ifadə etməyə başlayır. Bu dövrdə uşaq həmişə düzgün fel nümunələrindən istifadə edə bilməsə belə, istədiyini ifadə etmək üçün asanlıqla cümlələr qurmağı bacarır. Sual cümlələri və mənfi cümlələr ilk dəfə təxminən 3 yaşında eşidilir.

- 3,5 yaşına qədər uşağın öyrəndiyi sözlərin sayı 1000-i keçir və ünsiyyət daha zövqlü olur.

- 4-4,5 yaşlarında uşaqların əksəriyyəti problemsiz düzgün fel nümunələri ilə cümlə qurmağı bacarırlar.

Niyə bəzi uşaqlar danışa bilmir?

Uşaqlarda dil inkişafı bəzi hallarda gecikə bilər. Bu halları aşağıdakı kimi sıralamaq olar:

- qavrayış çətinlikləri;

- diqqətin olmaması;

- danışıq və eşitmə orqanlarında pozğunluqlar;

- ətraf mühit amilləri (stimulyasiyanın olmaması, texnoloji cihazlarla çox vaxt sərf etmək və s.);

- zehni əlillik.

Uşaqların nitqi necə inkişaf edir?

Kitab oxumaq: Mütəxəssislər deyirlər ki, uşaqlara hələ 6-cı ayından kitab oxumağa başlaya bilərlər. Təbii ki, 6 aylıq körpə oxunan kitabı başa düşməyəcək, amma eşidəcək. Körpənin səsinizi eşitməsi, onunla maraqlandığınıza işarədir. Kitab oxuma fəaliyyəti uşaqların emosional və konseptual inkişafını sürətləndirir. Bu dil bacarıqlarını artırmağa və dinləmə bacarıqlarını inkişaf etdirməyə kömək edir. Araşdırmalar göstərir ki, körpəlikdən kitab oxunan uşaqlar yaşıdlarından daha tez danışır və daha uzun cümlələr qura bilirlər.

Uşaqla danışmaq: Araşdırmalar göstərir ki, göz təması quraraq danışılan uşaqların qəbuledici və ifadəli dil bacarıqları daha yaxşı inkişaf edir. Uşaqların onları başa düşməyəcəklərini düşündüyünüz üçün onlarla danışmamaq düzgün yanaşma deyil. Çünki uşaqlar onlarla edilən hər bir əlaqəni başa düşürlər. Bundan əlavə, uşağın qarşısında uyğun salamlaşma, vidalaşma və nəzakətli sözlərdən istifadə etmək uşağın bu sözləri daha tez öyrənməsinə kömək edir.

Digər uşaqlarla ünsiyyət: Uşaqlar modelləşdirmə yolu ilə öyrəndikləri üçün sosial mühitlər onlar üçün yaxşı öyrənmə yeridir. Uşağın xüsusilə digər uşaqlarla qarşılıqlı əlaqəsi onun dil bacarıqlarını sürətləndirir və təkmilləşdirir. Dil inkişafı ləngimiş uşaqlar uşaq bağçasına və ya məktəbəqədər təhsilə getdikdə, onların söz sayı birdən-birə artır və dil bacarıqları yaxşılaşır. Həmçinin eyni yaşda olan qohumların uşaqları ilə bir yerdə olmaq, başqa uşaqlarla çöldə və ya parkda bir yerdə olmaq da dil inkişafını sürətləndirir.

Oyun oynamaq: Uşaqları oyuncaqları ilə oyun qurmağa və ozamankı rolları haqqında danışmağa təşviq etmək lazımdır. Ailə olaraq oyun oynamaq və ya başqa uşaqlarla oynamaq da dil inkişafı üçün faydalıdır.

Texnoloji cihazlardan uzaq durmaq: Bəzi söz və mahnıların xüsusilə televiziyadan öyrənildiyi düşünülsə də, texnoloji vasitələr uşağın içinə qapanıq olmasına səbəb olur və dil inkişafına mənfi təsir göstərir. Xüsusilə planşet və ya telefonla oynayan uşaqlar dəqiqələrlə stimullardan uzaq olurlar. Bu cihazlarla çox vaxt keçirən uşaqlarda dil tənbəlliyi inkişaf edir.

Barmaq kuklaları, mahnılar: Barmaq kuklaları ilə oyunlar, mahnılar və uşaq mahnıları məşq etmək uşaqlarda həm öyrənməni, həm də dil bacarıqlarını sürətləndirir.

Mütəxəssis yardımı: Əgər uşağınızın dil inkişafı ilə bağlı hər hansı bir şübhəniz varsa, onu digər uşaqlarla müqayisə etmək əvəzinə bir mütəxəssisdən kömək almaq faydalı olacaq.

Körpələrdə nitq mərhələləri hansılardır?

Körpələrdə nitq mərhələləri iki şəkildə araşdırıla bilər: həyatın ilk ili və məktəbəqədər dövr.

Həyatın ilk ili prelingvistik mərhələ adlanır və bu mərhələdə körpə sözlərdən əvvəl səslər və jestlərlə ünsiyyət qurmağa çalışır. İlk iki ayda ağızdakı əzələlərə nəzarət əldə edilir və körpə nitqsiz səslər çıxarmağa başlayır. 5-ci aydan sonra ana dilinin sait səslərini tələffüz edir və 6-cı aydan etibarən bu tələffüzləri təkrarlayır. Vokal gimnastika mərhələsi də adlandırılan bu mərhələdə körpənin həm öz səsini, həm də ətrafdan gələn oxşar səsləri eşidə bilməsi dil inkişafı üçün son dərəcə əhəmiyyətlidir.

Sonrakı proses məktəbəqədər yaşa qədər davam edir və əsas dil bacarıqlarının əldə olunduğu mərhələ kimi müəyyən edilir. Bu mərhələdə söz ehtiyatı yaradılır və inkişaf etdirilir, ətraf mühitlə birbaşa dil vasitəsilə ünsiyyət qurulur, ünsiyyət bacarıqları formalaşır. Buna görə də bu, nitq gecikməsi kimi tapıntıların görünəcəyi və əgər varsa, autizm, serebral iflic və eşitmə itkisi kimi əsas xəstəliklərin aşkar ediləcəyi mühüm inkişaf mərhələsidir.

Nitqin gecikməsinə səbəb nədir?

Nitq müəyyən qaydalarla tənzimlənən şifahi ünsiyyət sistemidir. Bu sistem hər bir fərdin bacarıqlarına və zəka səviyyəsinə görə fərdi şəkildə formalaşır və bir çox genetik və ətraf mühit faktorlarından da böyük təsirlənir. Bir çox araşdırmaya uyğun olaraq sosial mühitlə qarşılıqlı əlaqə səviyyəsi, bacı-qardaşların sayı, uzun xəstəlik dövrü və vaxtından əvvəl doğuş kimi şərtlərin olması, valideynlərin təhsil vəziyyəti, övladlığa götürülmə qabiliyyəti kimi bir çox faktorun olduğu söylənilə bilər. Valideyn və ya baxıcının yanaşması və sosial-iqtisadi vəziyyəti körpənin dil inkişafına təsir edir.

Bəzi vəziyyətlər uşaqlarda gec danışma riskini artırır. Bunlar iki fərqli şəkildə təsnif edilə bilər: prenatal və postnatal risk faktorları.

Körpələrdə nitqin gecikməsi riskini artıran prenatal amillər müxtəlifdir, o cümlədən radiasiya və ya zəhərli maddələrə məruz qalma, infeksiya, xromosom anomaliyaları, anada hipotiroidizmin olması, eşitmə görmə itkisi və travma.

Postnatal faktorları vaxtından əvvəl doğuş, az çəki, hipoksiya (oksigen çatışmazlığı), uzun müddət davam edən sarılıq, qidalanma, infeksiya, anadangəlmə anomaliyalar, ətraf mühitin stimullaşdırıcı intensivliyi, ana-körpə qarşılıqlı əlaqəsinin olmaması, tək uşaq olması və aşağı təhsil səviyyəsi kimi göstərmək olar.

Bütün bunlar körpədə gec danışma riskini artıran mühüm amillərdir. Ancaq eşitmə itkisi, eşitmə nevropatiyası pozğunluqları, autizm spektrinin pozulması, zehni gerilik, yarıq damaq-dodaq anomaliyaları, ikidillilik və psixososial məhrumiyyətlər kimi bəzi vəziyyətlər birbaşa danışma gecikməsinə səbəb ola bilər. Bunlardan birinin olması halında, körpənin bütün inkişafı yaxından izlənilməlidir.

Gec danışan uşaq üçün nə etmək lazımdır?

Hər hansı bir nitq pozğunluğu körpənin ünsiyyət vərdişlərinə, psixososial sağlamlığına, zəka səviyyəsinə və intellektual inkişaf əsaslarına birbaşa təsir göstərir. Ona görə də ilk növbədə nitq gecikməsinə səbəb ola biləcək risk faktorları bilinməli və bu amillərdən birinin olması halında körpə inkişaf mütəxəssisləri tərəfindən izlənməlidir.

Hər bir körpənin inkişaf prosesi özünəməxsus fərqlər göstərir. Buna görə də yuxarıda qeyd etdiyimiz nitq mərhələləri körpənin neyroinkişaf səviyyəsindən, ailənin sosial-mədəni xüsusiyyətlərindən, körpənin böyüdüyü mühit şəraitindən və bir çox digər amillərdən asılı olaraq dəyişə bilər. Bu səbəblə qeyd olunan aylarda nitqin olmaması valideynləri narahat etməməli və nitq bacarıqlarının oxuma-yazma kimi öyrənmə prosesini tələb etdiyi bilinməlidir. Bu nöqtədə övladı gec danışan analar, körpənin inkişafını dəqiq şəkildə izləmək üçün mövzu ilə bağlı ətraflı məlumat sahibi olmağa diqqət etməli və öz sahəsində mütəxəssis olan uşaq inkişafı mütəxəssisləri və pediatrlarla əməkdaşlıq etməlidirlər.

Ayşən Vəli