Yaxın Şərqdə böyük oyun - ANALİTİK

İran Trampı Ukrayna-Rusiya savaşından yayındıra bildimi?

Donald Tramp administrasiyası İranın nüvə obyektlərinə zərbələrin birdəfəlik olduğunu açıqlayıb. Lakin Tehran sülhə razı olmasa, ABŞ bunu təkrarlaya bilər. Prezident Donald Tramp “Truth” sosial şəbəkəsində də yazıb ki, əgər hazırkı hökumət öz ölkəsini “yenidən möhtəşəm” edə bilməsə, İranda rejim dəyişikliyini istisna etmir. “Amerikanı yenidən möhtəşəm et” şüarı altında Trampın prezidentliyi keçirilir və o, görünür, onu başqa ölkələrə ötürür, onların gözlənilən və “yanlış” davranışları arasında fərq qoyur.

ABŞ-ın vitse-prezidenti J.D.Vansın sözlərinə görə, Tramp mayın ortalarında İranla danışıqların heç bir nəticə vermədiyi qənaətinə gəlib və özəl olaraq Tehrana ultimatumlar göndərib. Bunlar başa düşmək üçün vacib sözlərdir ki, Amerika prezidentinin “bu haqda düşünmək üçün iki həftə” və digər situasiyalarda qərarların qəbul olunmaması ilə bağlı bəyanatları real və qəfil hərəkətlər üçün pərdə rolunu oynaya bilər.

Venc iddia edir ki, ABŞ uzunmüddətli münaqişəyə girmək istəmir. Amma bu baş verə bilər, çünki İran hələ də necə cavab verəcəyini düşünür. Məsələn, o, regiondakı Amerika bazalarını vura bilər və bu, Vaşinqtonu cavab verməyə və münaqişəyə qarışmağa məcbur edəcək. İran hakimiyyəti zənginləşdirilmiş uranı Fordodakı yeraltı obyektdən çıxarmağa vaxt tapıb, bu isə o deməkdir ki, nüvə proqramının həyata keçirilməsi MAQATE-nin nəzarəti olmadan davam edə bilər. Və bu halda amerikalılar da mütləq müdaxilə etməli olacaqlar.

ABŞ və Trampı İranla qaynar münaqişəyə cəlb etmək Ağ Ev üçün digər aktual qlobal problemlərin ikinci planda qalacağı anlamına gələ bilər. Məsələn, bu, Ukrayna məsələsinə aiddir. Seçildiyi gündən etibarən Tramp Moskva və Kiyev arasındakı münaqişədə tam, gündəlik iştirakını nümayiş etdirdi, mühüm zənglər və məhsuldar söhbətlər barədə məlumat verdi, Rusiya və Ukraynaya xüsusi nümayəndələr göndərdi, Zelenskinin davranışını və Putinlə danışıqlar perspektivlərini açıq şəkildə qiymətləndirdi. Onun üçün effektivliyini, bəzi problemləri tez həll etmək bacarığını nümayiş etdirmək və növbətisinə keçmək vacib idi. İran məsələsi onun Ukrayna məsələsində iştirakının dərəcəsinə təsir edə bilər. Amma bu halda belə Trampın nə edəcəyi tam aydın deyil.

Məsələn, Amerika prezidenti başlayan ləng danışıqları müvəqqəti, qənaətbəxş nailiyyət kimi qəbul edə və diqqəti ilk növbədə İrana yönəldə bilər. Bu variant Moskvaya qarşı yeni, daha sərt sanksiyalar və ya Kiyevə əlavə yardım demək deyil. ABŞ danışıqlarda iştirak edəcək, lakin Trampın şəxsi müdaxiləsi və onun gözlənilməz təşəbbüsləri olmadan, lakin az-çox formalaşmış institutlar, münaqişə tərəfləri ilə xüsusi nümayəndələrin təmasları, müntəzəm hesabatlar rejimində. Belə bir ssenarinin Kiyevdən daha çox Moskvaya yaraşdığını deməyə əsas var. Bu halda hərbi əməliyyatlar davam edəcək, rus qoşunları “yerdə” üstünlüyə malik olacaq, onlar öz mövqelərini – eyni zamanda, danışıqlarda Moskvanın mövqelərini yaxşılaşdırmağa çalışacaqlar. Trampın da İrana keçdiyi, eyni zamanda Moskva ilə Kiyev arasında nizamlanma prosesini sürətləndirmək istədiyi başqa bir ssenari var. Ağ Ev sahibinin nümayiş etdirdiyi məntiq ondan ibarətdir ki, ağıllı insanlar onun təkliflərindən imtina etmirlər, onun sanksiyaları ən sərtdir, ultimatumlar isə məcburi və sürətli cavabı nəzərdə tutur. Və belə olan halda Tramp prosesin gecikdirilməsinə görə kimin məsuliyyət daşıyacağı sualı yaranır. O, sanksiyaların köməyi ilə Moskvaya təzyiq göstərə bilər, onun fikrincə, bu, çox effektivdir. O, həmçinin Zelenskidən ərazi iddialarından əl çəkməyi və Rusiyanın şərtlərini qəbul etməyi tələb edə bilər. Və bu təzyiq mexanizmlərinin çox tez işləməsini gözləyin.

Xaos, yoxsa III Dünya müharibəsi?

İsrailin İranla müharibəsi qlobal enerji böhranına səbəb olacağı barədə proqnozlar verilir. Fars körfəzi ölkələrində neft emalı zavodlarının işi risk altında ola bilər. Bu halda dünya tarixin ən dərin iqtisadi tənəzzülünə qərq olacağı deyilir. Bir neçə mühüm sual yaranır: beynəlxalq məsələlərə cavabdeh olanlar İsrail və İran arasında müharibənin Fars körfəzi ölkələrində qlobal enerji böhranına səbəb ola biləcəyini düşünürdülərmi? Yoxsa onların məqsədi bu idi? İsrailin İrana kütləvi hücumu III Dünya müharibəsini başlada bilərmi? İrana hücum edilsə, Çin və Rusiya necə reaksiya verəcək? “Xaos” adlandırdığımız köhnə dünya düzəninin dağıdılmasında son mərhələ və yenisinin formalaşması üçün başlanğıc nöqtəsi ola bilərdimi?

Təəssüf ki, neft hasil edən və ixrac edən altı körfəz dövlətinin neft yataqları və neft emalı zavodlarının risk altında ola bilməsi riski var. Bu ölkələr birlikdə gündə təxminən 18 milyon barel neft hasil edərək, onları dünyanın ən böyük neft istehsalçıları sırasına daxil edirlər. Bundan əlavə, Körfəz Əməkdaşlıq Şurası (KƏŞ) ölkələri dünyanın ümumi xam neft ehtiyatlarının təxminən 32,6%-nə malikdir. Təsəvvür edin ki, İran öz təhdidlərinə əməl edib ABŞ-ın bölgədəki 63 hərbi bazasına və ABŞ-ın Fars körfəzindəki obyektlərinə, xüsusən də neft yataqlarına raket zərbələri endirərsə, qlobal iqtisadi böhran yarana bilər. Bu baş verərsə, dünya tarixinin ən dərin iqtisadi tənəzzülünə düçar olacaq. Qlobal iqtisadi böhranlar və tənəzzüllər adətən genişmiqyaslı dünya müharibəsinin xəbərçisi olur.

ABŞ prezidenti Donald Tramp Vaşinqtonun Təl-Əvivin Tehranla müharibəsinə qoşulub-qoşmayacağına dair qərar vermək üçün iki həftəlik möhlət qoyub. O deyir ki, bu vaxt “insanların özünə gəlib-gəlmədiyini görmək üçün” kifayətdir. Bununla belə, keçən cümə o, İranın həftələr və ya aylar ərzində nüvə silahı istehsal edə biləcəyi nöqtədə olduğunu, ABŞ-ın icazə verə bilməyəcəyini söyləyib. Altı B-2 gizli bombardmançı təyyarəsi Missuridəki bazadan havaya qalxaraq İranın Fordo nüvə obyektinə 12 ağır bunker bombası atıb. Otuz TLAM qanadlı raketi ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinin sualtı qayıqlarından Natanz və İsfahandakı obyektlərə buraxılıb. B-2 bombardmançıları həmçinin 6000 funt (2,7 ton) partlayıcı ilə birlikdə 30,000 funt (təxminən 13,6 ton) ağırlığında iki GBU-57A/B Massive Ordnance Air and Missile (MOA) bunker bombası atdılar.

Bazar günü ABŞ prezidenti Donald Tramp bildirib ki, ABŞ ordusu İrandakı üç nüvə obyektinə - Fordo, Natanz və İsfahana "çox uğurlu hücum" həyata keçirib. “Biz İrandakı üç nüvə obyektinə çox uğurlu hücumumuzu başa çatdırdıq. Təəccüblüdür ki, Tehranın nüvə silahı yaratmaq təhlükəsini aradan qaldırmaq bəhanəsi ilə həyata keçirilən ABŞ-ın İrana qarşı bu hücumu ABŞ Milli Kəşfiyyatının direktoru Tulsi Qabbardın İranın nüvə silahı yaratmaq üçün fəal işləmədiyi barədə bəyanatlarına baxmayaraq baş verib.

ABŞ-ın İrana hücum etdiyi gün, yəni şənbə günü İslam Respublikası parlamenti fövqəladə iclasa toplaşıb. Fars körfəzi ölkələrindən neft və təbii qazın beynəlxalq bazarlara daşınması üçün əsas yollardan biri olan Hörmüz boğazının bağlanmasına yekdilliklə qərar verilib. Beləliklə, ciddi nəticələrə səbəb olan bir sıra qlobal tədbirlər və əks tədbirlər başladı. Tehran İsrail ordusunun hava hücumlarına cavab olaraq İsrailin Təl-Əviv, Hayfa, Yaffa və digər şəhərlərinə raket zərbələri endirib. ABŞ-ın İran ərazisinə zərbə endirməsindən sonra İran hökuməti Hörmüz boğazını bağlamaq qərarına gəlib.

Çin və Rusiyanın mövqelərinə gəlincə…

70 ildir ki, Pekinin dəqiq strategiyası var: Çinin daxilində və ya xaricində münaqişələrə bir yuan da xərclənməməlidir. Əvəzində hər yuan sənayenin, kənd təsərrüfatının inkişafına, yeni texnologiyaların inkişafına və ixraca xərclənir. Çinin edəcəyi tək şey öz strategiyasını davam etdirmək, münaqişənin inkişafını yaxından izləmək və təmkinli olmağa çağırmaqdır. Çinlə sıx əlaqələri və ortaq maraqları olan Rusiya bu münaqişəyə qarışmağa risk etməyəcək. Yəqin ki, Ukrayna bataqlığından çıxmaq üçün bundan istifadə etməyə çalışacaq. Moskva atəşkəs və danışıqlar masasına qayıtmağa çalışacaq.

Və son sual: deyə bilərikmi ki, bu müharibə köhnə dünya nizamının məhv edilməsi yolunda son mərhələ və yenisinin formalaşması üçün başlanğıc nöqtəsidir? Cavab təbii ki, bəli. Bu ayın 12-dən İranda baş verənlər və 2023-cü il oktyabrın 7-dən Qəzzada baş verənlər, şübhəsiz ki, 1991-ci ilin dekabrında Berlin divarının yıxılması və Sovet İttifaqının dağılması ilə fəaliyyətini dayandıran dünya düzəninə kədərli və biabırçı bir vida mərasimidir.
Köhnə dünya nizamı ədalət və beynəlxalq hüququn aliliyi prinsiplərinə əsaslanan yenisi ilə əvəzlənməmişdir. Əvəzində Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi (ICC) tərəfindən hərbi cinayətlərə görə axtarışda olan Benyamin Netanyahu güc və hədə-qorxu siyasətini elan edib və həyata keçirib. Ona ABŞ prezidenti Donald Tramp da qoşulub və o, İsrailin baş naziri ilə işçi qrupunun yaradıldığını açıq şəkildə bəyan edib. Bu biabırçı tərəfdaşlıq ayrıca müzakirəyə layiqdir.

V.VƏLİYEV