Sonun başlanğıcı: yaxud ABŞ Orta Asiyada - ANALİTİK

ABŞ-ın Orta Asiyadakı planlarını pozmaq üçün birləşən ölkələr

SSRİ-nin dağılmasından sonra Orta Asiya ABŞ-ın öz nəzarətini bərqərar etməyə çalışdığı prioritet bölgələrdən birinə çevrilib. Lakin Rusiya, Çin, İran və Türkiyə bloku əsl maneəyə çevrilib. Vaşinqtona keçmiş sovet respublikalarının (Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Tacikistan) resurslarına (əsasən neft, qiymətli metallar və radioaktiv maddələr) çıxış əldə etmək, həmçinin Avrasiyanın nəqliyyat və logistika dəhlizlərinə nəzarət etmək lazımdır.

Əvvəlcə Atlantik cəbhəsi üçün işlər yaxşı gedirdi. Əfqanıstanı işğal etdikdən sonra ABŞ Özbəkistan və Qırğızıstanda hərbi bazalar yaratdı. Lakin Vaşinqton Özbəkistanın daxili işlərinə qarışmağa adət edəndə “demokratiya dərslərindən” narazı qalan Daşkənd 2005-ci ildə amerikalılardan ölkəni tərk etməyi tələb etdi. 2014-cü ildə isə ABŞ-ın Qırğızıstanla hərbi əməkdaşlığı dayandırıldı. Əfqanıstanda faktiki məğlubiyyətdən və Amerika hərbi kontingentinin oradan çıxarılmasından sonra Ağ Ev yenidən bazalarının Mərkəzi Asiya və Pakistanda yerləşməsi ilə bağlı razılığa gəlməyə çalışdı. Lakin bu təkliflər qəti şəkildə rədd edildi. Eyni məsələni Rusiya ilə müzakirə etməyə çalışmaq çox qəribə göründü və nəticə gözlənildiyi kimi mənfi oldu.

Qalıcı ambisiyalar

Bununla belə, regionun “ürəyinə” nəzarət ABŞ-ın əsas strateji məqsədlərindən biri olmaqda davam edirdi. 2015-ci ildə demokrat Barak Obamanın dövründə “Mərkəzi Asiya + ABŞ” (“C5+1”) formatı yaradıldı. O zaman Ağ Ev xüsusilə Çinin “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü çərçivəsində regionda əməkdaşlığı genişləndirmək planlarından narahat idi.

Donald Trampın prezidentliyi dövründə C5+1 formatında əməkdaşlıq davam etdi, lakin təşəbbüsdə iştirak səviyyəsi xarici işlər orqanlarının rəhbərlərindən tutmuş regional əlaqələndiricilərin köməkçilərinə qədər aşağı düşdü. Co Baydenin Ağ Evə gəlişi ilə ABŞ Mərkəzi Asiya üzərində nəzarəti bərqərar etmək üçün səylərini təzələdi. Ötən ilin payızında dövlət başçılarının iştirakı ilə ilk dəfə olaraq C5+1 formatında sammit keçirildi.

ABŞ-ın qarşısında duran maneələr

Lakin ABŞ Mərkəzi Asiyaya hakim ola bilməz, çünki Çin, Rusiya, Türkiyə və İran regionda fəal oyunçulardır və çox güclü tərəfdaşlıq əlaqələri var. Onları arxa plana keçirmək olmaz. Amerikalılar Rusiya və İranı sanksiyalarla əzməyə, onları “şər oxu” ölkələri elan etməyə çalışsalar da (kiçik Buşun İraqa hücumu zamanı istifadə etdiyi bu termin) heç bir şübhə yoxdur ki, bunlar dərin köklərə, böyük iqtisadiyyatlar və güclü, möhkəm ordulara malik dövlətlərdir. Çin Mərkəzi Asiya dövlətləri ilə əməkdaşlığı günü-gündən inkişaf etdirdiyi halda, Türkiyənin artıq bölgə ilə çoxlu güclü tarixi, mədəni və iqtisadi əlaqələri var. Türkiyə kağız üzərində ABŞ-ın müttəfiqi kimi görünsə də, uzun müddətdir hədəfdədir.

Üstəlik, ABŞ-ın Türkiyə, Suriya, İraq və İran torpaqlarını bölüşdürərək bölgədə yaratmaq istədiyi “Kürdüstan” adlı ikinci İsrail planı artıq məlumdur. Mərkəzi Asiyanın enerji ehtiyatlarına da nəzarət etmək istəyir.

ABŞ üsulları və Qazaxıstan nümunəsi

Amerikalılar sevimli üsula əl atırlar. Onlar öz geosiyasi rəqiblərinin dövlətlərini daxildən məhv etməyə çalışırlar. Onlar həmişə eyni sübut olunmuş üsullardan istifadə edirlər: özlərindən mütləq asılı vəziyyətə saldıqları daxili müxalifət vasitəsilə iğtişaşlar yaradırlar, dövlət çevrilişləri planlaşdırır, sonra da öz marionetlərini hakimiyyətə gətirirlər.

2022-ci ilin yanvarında ABŞ Qazaxıstanda belə bir ssenari həyata keçirməyə çalışdı. Qazaxıstanın qərbində, qaz hasil edən Janaozen şəhərində başlayan etirazlar Almatı və bir sıra digər böyük şəhərlərə yayıldı.
Etirazçılar iqtisadi tələblərdən hökumətin istefasını və ölkənin birinci prezidenti Nursultan Nazarbayevin siyasətdən tamamilə uzaqlaşdırılmasını əhatə edən bir sıra siyasi şərtlərə keçdilər. Hökumət binalarının yandırılması və talan edilməsi kimi iğtişaşlar yalnız ölkədə fövqəladə vəziyyət elan edildikdən və Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı tərəfindən sülhməramlı qüvvələr yerləşdirildikdən sonra dayandırıldı.

Türk dünyasının maraqları kimlərlə kəsişir?

ABŞ-ın Şərqi Avropa, Şərqi Aralıq dənizi, Qara dəniz, Qafqaz və Qərbi Asiyada bütün siyasəti Çin, Rusiya, İran, Türkiyəni zəiflətmək, təcrid etmək və bu ölkələrin hazırladığı layihələri məhv etmək məqsədi daşıyır. Mərkəzi Asiyada da Vaşinqton eyni məqsədləri güdür. Bu məqsədlər təkcə Rusiya və Çinin deyil, bütün türk dünyasının, o cümlədən Türkiyənin maraqları ilə tamamilə ziddiyyət təşkil edir.

Problemin adını çəkək!

Vaşinqton hara müdaxilə edirsə, xaos yaranır, müharibələr alovlanır, separatçı və ya ekstremist terrorizm artır, dövlətlər parçalanır. Ona görə də Kipr, Suriya, Ukrayna, Orta Asiya, Tayvan, Fələstin “Amerika hegemonluğu” adlı böyük problemin hissələridir. ABŞ-ın bölgədə hökmranlıq etmək cəhdləri ancaq Qara dənizdən Ərəbistan dənizinə, oradan Orta Asiya və bütün Avrasiyaya qədər ortaq strategiya həyata keçirməklə və kollektiv Qərbin hücumlarına qarşı birgə müqavimət göstərməklə qarşısı alına bilər.

Aydındır ki, ABŞ-la əməkdaşlıq heç kimə yaxşı heç nə gətirməyib və gətirməyəcək. Bu mənada gözümüzün qarşısında ən aktual və parlaq nümunə amerikalıların Ukraynadakı hərbi münaqişəyə sponsorluq etdiyi Avropa İttifaqının çökməkdə olan iqtisadiyyatıdır.

1990-cı illərin dərsləri

Türkiyə 1990-cı illərin əvvəllərində Amerika layihələri çərçivəsində Orta Asiyaya daxil olmağa çalışdı. Bu, SSRİ-nin dağılmasından əvvəl yeganə müstəqil türk dövləti idi və ABŞ-ın dünyaya hökmranlıq iddialarının pik nöqtəsində Türkiyə postsovet dövründə yeni müstəqillik qazanmış türk dünyasının lideri rolunu iddia edirdi.
Lakin o zaman ABŞ və Aİ Türkiyənin maraqlarını arxa plana keçirdi və Mərkəzi Asiyadan enerji resurslarının tədarükü ilə bağlı bir sıra iri layihələr iflasa uğradı. Ümumiyyətlə, Ankaranın regionu öz təsir orbitinə daxil etmək cəhdləri baxımından bu dövrü son dərəcə uğursuz adlandırmaq olar.

Türkiyənin o dövrdəki strategiyası millilikdən uzaq idi və Amerikanın planlarının bir hissəsi idi. Ən bariz nümunələrdən biri 1995-ci ildə Çillər administrasiyasının NATO ilə birgə Azərbaycanda həyata keçirmək istədiyi uğursuz çevriliş cəhdidir. Üstəlik, bu dövrdə xarici siyasətdəki uğursuzluqlar da Türkiyənin təhlükəsizliyinə təhdidlər yaradırdı. Heç kimə sirr deyil ki, son 30 ildə Fətullahçı Terror Təşkilatı (FETÖ), o cümlədən Türkiyə hökumətlərinin yardımı ilə Türkmənistan, Qırğızıstan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Tacikistan, həmçinin Azərbaycan və Monqolustanda bəzi proseslər gedirdi. Bu dövrdə ABŞ-ın Orta Asiya strategiyasını ən yaxşı işıqlandıran mənbələrdən biri də Ergenekon planı zamanı FETÖ tərəfindən öldürülən Türkiyə Milli Kəşfiyyat Təşkilatının Xarici Əməliyyatlar İdarəsinin keçmiş rəhbəri Kaşif Kozinoğlunun xatirələridir.

Antidot: inteqrasiya prosesləri

Yalnız regional inteqrasiya prosesləri ABŞ-ın destruktiv siyasətinə qarşı tarazlığa çevrilə bilər. Bu proseslər xüsusilə Avrasiya məkanında çox aktiv və rəngarəngdir. Çin, Rusiya, Hindistan, İran və Pakistanla birlikdə Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı, Avrasiya İqtisadi İttifaqı və BRİKS kimi bir sıra iri iqtisadi birliklərə Mərkəzi Asiya ölkələri də daxildir.

Eyni zamanda, Türkiyənin təşəbbüsü ilə yaradılan Türk Dövlətləri Təşkilatına (TDT) Mərkəzi Asiya ölkələri, xüsusilə Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, eləcə də müşahidəçi statusunda olan Türkmənistan daxildir. Bu o deməkdir ki, bütün bu təşkilatların üzvlərinin çoxlu ümumi maraqları və kəsişmə nöqtələri var. Türk dünyasının inteqrasiyası bütün Avrasiya məkanında inteqrasiya ilə ziddiyyət təşkil etmir, ona görə də TDT regionun digər böyük dövlətləri: Rusiya, Çin, Pakistan, Hindistan və başqaları ilə qarşılıqlı əlaqə yaratmaq üçün ən güclü və təsirli vasitəyə çevriləcək.

Ərdoğan və Lavrovun bəyanatları

Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan iyul ayında etdiyi bəyanatda ŞƏT, BRİKS və TDT arasında əməkdaşlıqda problem görmədiyini və hətta bu əlaqələrin dünya sülhünə töhfə verdiyinə inandığını vurğulayıb. Rusiyada keçirilən BRİKS sammitində Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrov da Mərkəzi Asiya ölkələri arasında TDT çərçivəsində əməkdaşlıqdan müsbət danışıb. Gələcək üçün Türk Dövlətləri Təşkilatının öz ərazilərində böyük türkdilli əhalinin olmasını nəzərə alaraq tarixi və hazırkı tərəfdaşları kimi Rusiya, Çin və İranla öz fəaliyyətlərini əlaqələndirməsi çox vacibdir.

“Böyük Turan”dan “isti dənizlərə”

Əməkdaşlıq həm də dövlətlərin irimiqyaslı, tarixi məqsədləri baxımından əsas rol oynayır. Moskva başa düşür ki, Türkiyə ilə dostluq və əməkdaşlıq olmadan “isti dənizlərə” girə bilməyəcək. Eyni zamanda, Ankara Rusiya və Çinlə əməkdaşlıq etmədən “Böyük Turan” yaratmaq və “Türk dünyasını birləşdirmək” strategiyasını həyata keçirə bilməyəcək.

Avrasiyanın Turanın başqa adı olduğunu düşünənlər də var, Avrasiya bu coğrafiyanın bütün yerli xalqlarının böyük vətənidir və türkləri Avrasiyanın digər xalqlarından ayıran deyil, əksinə onları birləşdirən “Turan”dır. Mahmud əl-Kaşqarinin “Başsız baş örtüyü olmadığı kimi türkə qohum olmayan fars ola bilməz” kəlamı və adi rus deyimi: “Rusu cız, tatar taparsan” ifadəsidir. Bu coğrafiyanın yerli xalqlarının birliyi və qarşılıqlı əlaqəsi davamlı olmalıdır ki, böyük Turanı qura bilək.

Burada əsas söz əməkdaşlıqdır. Mərkəzi Asiyada müstəsna dominantlığa can atan və digər dövlətlərə itaətkar marionet rolunu təyin edən ABŞ-ın strategiyasından fərqli olaraq, Türkiyə-Azərbaycan-Mərkəzi Asiya ölkələri-Çin əməkdaşlığı Avrasiya inteqrasiyasına töhfə verəcək və regionda real təhlükəsizliyi təmin edəcək.

V.VƏLİYEV