Yeni il bayramı milli dəyərlərlə nə dərəcədə uzlaşır ? - ARAŞDIRMA

Yeni il bayramı uzun illərdir Azərbaycan cəmiyyətində geniş şəkildə qeyd olunur və gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Lakin bu bayramın mənşə etibarilə milli yox, daha çox qlobal və sovet dövrü ənənələri ilə formalaşması onun milli dəyərlərlə nə dərəcədə uyğun olması sualını aktuallaşdırır. Bir tərəfdən Yeni il ailəvi birlik, ünsiyyət və pozitiv emosiyalarla əlaqələndirilir, digər tərəfdən isə Novruz kimi köklü milli bayramlarla müqayisədə mədəni identiklik baxımından mübahisəli mövqe tutur.

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib.

Yeni ilin tarixi mənşəyi və Azərbaycan cəmiyyətinə daxil olma prosesi
Yeni il bayramı Azərbaycan mədəniyyətinə əsasən XX əsrdə, xüsusilə sovet dövründə rəsmi bayram kimi daxil olmuşdur. Bu mərhələdə dini və milli bayramların sıxışdırıldığı bir şəraitdə Yeni il ideoloji baxımdan neytral və dövlət tərəfindən təşviq edilən bayram kimi ön plana çıxarılmışdır. Zaman keçdikcə bu bayram ictimai yaddaşda sabitləşmiş və nəsildən-nəslə ötürülən ənənəyə çevrilmişdir. Bu gün Yeni ilin qeyd olunması bir çox ailələr üçün mədəni seçimdən çox sosial vərdiş xarakteri daşıyır.

Yeni il milli dəyərlərlə nə dərəcədə uzlaşır?
Milli dəyərlər əsasən tarix, dil, adət-ənənə, ailə münasibətləri və kollektiv yaddaş üzərində formalaşır. Yeni il bu komponentlərin hamısını birbaşa əks etdirməsə də, ailə birliyi və paylaşma kimi universal dəyərlərlə qismən uzlaşır. Bununla belə, bayramın simvolları-Şaxta baba, yolka, qərb mənşəli dekorasiya elementləri-milli mədəni kodlara aid deyil. Bu səbəbdən Yeni il milli dəyərləri yaşadan yox, daha çox onları neytral fonda müşayiət edən bayram kimi qiymətləndirilir.

Novruzla müqayisədə Yeni ilin mədəni çəkisi
Novruz bayramı Azərbaycan xalqının təbiətlə, zamanla və yenilənmə fəlsəfəsi ilə bağlı dərin mədəni köklərə malikdir. Yeni il isə daha çox təqvim dəyişməsi ilə əlaqələndirilir. Maraqlı məqam ondan ibarətdir ki, cəmiyyətin bir hissəsi Yeni ili emosional baxımdan daha fəal qeyd etsə də, Novruzu milli kimliyin əsas dayağı kimi qəbul edir. Bu vəziyyət göstərir ki, Yeni il mədəni baxımdan Novruzu əvəz etmir, lakin onunla paralel mövcud olur.

Qloballaşma fonunda Yeni ilin simvolik mənası
Qloballaşma prosesi Yeni ili sadəcə bayram yox, istehlak mədəniyyətinin bir hissəsinə çevirib. Hədiyyə alış-verişi, reklam kampaniyaları və sosial mediada yaradılan bayram obrazları bu günü qlobal mədəni məhsula çevirir. Bu isə milli dəyərlərin arxa plana keçməsi riskini artırır. Bununla belə, bəzi ailələr Yeni ili milli yeməklər, yerli musiqilər və ailəvi dəyərlərlə qeyd etməklə onu lokal mədəniyyətə uyğunlaşdırmağa çalışır.

Yeni il ailə institutuna necə təsir edir?
Yeni il bayramı ailə üzvlərini bir araya gətirən nadir zaman kəsiklərindən biridir. Bu baxımdan o, milli dəyərlərin əsas elementlərindən biri olan ailə institutunu gücləndirə bilir. Bir çox ailədə bu bayram nəsillərarası ünsiyyətin qurulmasına, münasibətlərin möhkəmlənməsinə şərait yaradır. Bu faktor Yeni ilin mədəni baxımdan tam yad olmadığını, müəyyən dəyərlərlə uyğunlaşa bildiyini göstərir.

Dini və milli baxımdan Yeni ilə münasibət
Dini baxımdan Yeni il xüsusi məna daşımır və bu səbəbdən bəzi qruplar tərəfindən formal bayram kimi qəbul edilir. Bununla yanaşı, dini icmaların əksəriyyəti Yeni ili dini mərasim yox, sosial hadisə kimi dəyərləndirir. Bu yanaşma bayramın cəmiyyətdə ziddiyyət yaratmadan mövcud olmasına imkan verir. Milli baxımdan isə əsas narahatlıq onun Novruz kimi köklü bayramların kölgəsində qalmasına səbəb olub-olmamasıdır.

Yeni il milli kimliyə təhlükədirmi, yoxsa neytral məkandır?
Araşdırmalar və sosial müşahidələr göstərir ki, Yeni il milli kimliyə birbaşa təhlükə yaratmır. Təhlükə yalnız o halda yaranır ki, milli bayramlar unudulsun və ya ikinci plana keçsin. Əgər cəmiyyət Yeni ili qlobal mədəni hadisə, Novruzu isə milli kimliyin əsas ifadəsi kimi qəbul edirsə, bu iki bayram arasında balans qoruna bilər.

Gənc nəsil Yeni ili necə qavrayır: milli kimlik, yoxsa sosial trend?
Son illərdə aparılan sosial müşahidələr göstərir ki, gənclər üçün Yeni il getdikcə daha çox sosial və emosional məna daşıyan bir hadisəyə çevrilir. Sosial şəbəkələrdə Yeni il paylaşımlarının artması, dekorasiyaya, geyimə və məkan seçiminə xüsusi diqqət yetirilməsi bu bayramın identiklikdən çox “təcrübə” kimi yaşandığını göstərir. Bir çox gənc Yeni ili milli bayram kimi deyil, qlobal mədəniyyətin bir hissəsi, sosial inteqrasiya vasitəsi kimi qəbul edir. Bu isə milli kimliyin zəifləməsindən çox, onun başqa kanallarla ifadə olunmasına işarə edir. Gənclər Novruzu daha çox “ənənə”, Yeni ili isə “emosiya və ünsiyyət” bayramı kimi ayırd edirlər.

Media və reklamların Yeni il anlayışını formalaşdırması
Televiziya, sosial media və reklam sektorunun Yeni il üzərində təsiri olduqca güclüdür. Bayramdan həftələr əvvəl başlayan reklam kampaniyaları Yeni ili istehlak mərkəzli bir hadisəyə çevirir. Milli bayramlarda daha çox kollektiv dəyərlər və adətlər ön planda olduğu halda, Yeni il mediada fərdi xoşbəxtlik, hədiyyə, əyləncə və vizual görüntülərlə təqdim olunur. Bu fərq cəmiyyətdə bayramların məna yükünü dəyişir və Yeni ilin daha cəlbedici görünməsinə səbəb olur. Burada problem bayramın özü yox, onun təqdimat formasındadır.

Yeni il ənənələrinin lokallaşdırılması mümkündürmü?
Bir çox ailələr və mədəni təşəbbüslər Yeni ili milli elementlərlə zənginləşdirməyə çalışır. Azərbaycan mətbəxinə aid yeməklərin süfrəyə daxil edilməsi, yerli musiqilərin səsləndirilməsi, ailə böyüklərinin iştirakı ilə bayramın qeyd olunması Yeni ilin “yad” bayram olma hissini azaldır. Bu yanaşma göstərir ki, problem qlobal bayramın varlığında deyil, onun milli mədəniyyətlə əlaqəsiz şəkildə yaşadılmasındadır. Lokallaşdırılmış Yeni il modeli milli dəyərlərlə qlobal tendensiyalar arasında körpü rolunu oynaya bilər.

Yeni ilin iqtisadi və sosial davranışlara təsiri
Yeni il dövrü istehlakın artması, ailə büdcəsinin gərginləşməsi və bəzən sosial müqayisələrin güclənməsi ilə müşayiət olunur. Bu da cəmiyyətdə “bayram yarışması” hissini yaradır. Dəbdəbəli süfrələr, bahalı hədiyyələr və xarici təsirlərlə formalaşan gözləntilər bəzi ailələrdə psixoloji təzyiq yarada bilir. Milli bayramların daha sadə və paylaşım yönümlü olması ilə müqayisədə Yeni ilin bu tərəfi tənqid olunur. Bu kontekstdə Yeni ilin milli dəyərlərlə uzlaşması onun ölçülü və məzmunlu şəkildə qeyd olunmasından asılıdır.

Yeni il və kollektiv yaddaş: gələcək nəsillərə nə ötürülür?
Kollektiv yaddaş yalnız tarixi hadisələrlə deyil, bayramlarla da formalaşır. Yeni ilin gələcək nəsillər üçün hansı məna daşıyacağı bu gün ona necə yanaşılmasından asılıdır. Əgər Yeni il yalnız əyləncə və istehlak bayramı kimi ötürülərsə, onun mədəni dəyəri zəif olacaq. Əksinə, ailə birliyi, paylaşma, ilin dəyərləndirilməsi və yeni başlanğıc fəlsəfəsi ilə təqdim olunarsa, bu bayram cəmiyyət üçün neytral yox, konstruktiv sosial hadisəyə çevrilə bilər.

Milli bayramlar fonunda Yeni ilin yeri necə müəyyənləşdirilməlidir?
Ən sağlam yanaşma Yeni ili milli bayramlarla rəqabətə salmaq yox, onu paralel və ikinci dərəcəli sosial bayram kimi qəbul etməkdir. Novruz milli kimliyin əsas simvolu olaraq qalmalı, Yeni il isə qlobal zaman anlayışının dəyişməsini ifadə edən sosial hadisə kimi yaşadılmalıdır. Bu balans qorunduğu halda milli dəyərlərin aşınması yox, mədəni çoxqatlılıq formalaşa bilər.
Yeni il bayramı milli dəyərlərlə tam üst-üstə düşməsə də, onlara alternativ deyil. O, düzgün idarə olunduqda və şüurlu şəkildə qeyd edildikdə milli mədəniyyət üçün təhlükə yox, sosial harmoniyanın bir hissəsi ola bilər. Əsas məsələ cəmiyyətin hansı bayrama hansı mənanı yükləməsi və milli dəyərləri hansı dərəcədə prioritet saxlamasıdır.