Müasir gənclər arasında hərəkətsizlik problemi və onun sağlamlığa təsirləri - ARAŞDIRMA

Müasir dövrdə texnologiyanın inkişafı gənclərin həyat tərzini fundamental şəkildə dəyişib, gündəlik fəaliyyətdə fiziki hərəkətin payı kəskin şəkildə azalıb. Rəqəmsal cihazlara bağlılıq, onlayn təhsil formatlarının geniş yayılması və sosial medianın həyatın mərkəzinə çevrilməsi hərəkətsizliyin cəmiyyətin ən gənc təbəqəsində belə dərinləşməsinə yol açır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının uzun illərdir davam edən müşahidələrinə əsasən, fiziki aktivliyin azalması dünya üzrə vaxtından əvvəl ölüm riskini artıran ilk beş faktor arasında yer alır. Bu tendensiya yalnız qlobal miqyasda deyil, Azərbaycan daxilində də geniş yayılmış sosial-səhiyyə problemi kimi özünü göstərir.

Hərəkətsizliyin sosial və texnoloji mənşəyi

Gənclərin hərəkətsizliyinin kökündə duran amillər çoxşaxəlidir. Rəqəmsal texnologiyaların əlçatanlığı və cəlbediciliyi nəticəsində kompüter oyunları, sosial media platformaları və onlayn əyləncə formaları gün ərzində aktivlik üçün nəzərdə tutulan vaxtı əvəz edir. Orta statistik hesablamalara görə, 15–25 yaş arası gənclər gün ərzində təxminən 6–8 saatını ekran qarşısında keçirir və bunun yalnız 15–20 dəqiqəsi yüngül fiziki hərəkətlə əvəzlənir. Onlayn dərslərin və imtahan hazırlığı proqramlarının artması isə oturaq vəziyyətdə keçən vaxtı daha da çoxaldır.

Şəhərləşmə də bu problemin mühüm komponentidir. Sıx və məhdud hərəkət sahəsinə malik şəhər mühitində açıq hava idmanı üçün şəraitin yetərsizliyi gənclərin aktiv həyat tərzini məhdudlaşdırır. Bir çox gənc idman mərkəzlərinin qiymətlərinin yüksək olması səbəbindən mütəmadi olaraq idmanla məşğul ola bilmir. Bu sosial-iqtisadi faktorlar hərəkətsizliyin struktur səbəblərini formalaşdırır.

Fiziki aktivliyin azalmasının bədən sisteminə təsiri

Hərəkətsizlik insan orqanizminin demək olar ki, bütün sistemlərinin fəaliyyətinə təsir edən kompleks bir problemdir. Gənclər üçün bu təsirlər bəzən dərhal hiss olunmasa da, uzun müddətdə həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə aşağı salır.

Ən çox təsirlənən sistemlərdən biri ürək-damar sistemidir. Araşdırmalar göstərir ki, fiziki aktivliyi az olan gənclərdə erkən hipertoniya əlamətləri, damar elastikliyinin azalması və qan dövranının zəifləməsi daha yüksək ehtimalla müşahidə olunur. Fiziki aktivliyin çatışmazlığı bədən çəkisinin artması ilə paralel gedir. Piylənmə isə metabolik sindrom, insulin müqaviməti və qaraciyər piylənməsi kimi xəstəliklərin inkişafına zəmin yaradır. Son 10 ilin qlobal statistikası göstərir ki, gənclər arasında piylənmə 2 dəfədən çox artıb və bu artımın əsas səbəblərindən biri hərəkətsizlikdir.

Skelet-əzələ sistemi də bu prosesdən zərər görür. Uzun müddət oturaq vəziyyətdə qalmaq onurğa sütununda qamət pozuntularına, bel və boyun ağrılarına, əzələ zəifliyinə və oynaqlarda sərtliyə səbəb olur. Xüsusilə yeniyetmələr arasında qamət problemləri ciddi şəkildə yayılıb: məktəblilərdə aparılan araşdırmaların nəticəsinə əsasən, 30 faizdən çox şagirddə müxtəlif dərəcədə skolioz və lordoz müşahidə olunur.

Psixoloji sağlamlıq üzərində yaranan təsirlər

Hərəkətsizlik yalnız fiziki deyil, psixoloji rifah üçün də təhlükə yaradır. Aktivlik zamanı beyində endorfin və serotonin hormonları ifraz olunur ki, bunlar əhval-ruhiyyəni tənzimləyən əsas kimyəvi maddələrdir. Fiziki aktivliyin azalması nəticəsində bu hormonların miqdarı aşağı düşür və gənclərdə neqativ emosional fond yaranır. Son araşdırmalar göstərir ki, hərəkətsiz həyat tərzi depressiya riskini təxminən 30 faiz artırır.

Yuxu pozuntuları da bu problemin psixoloji tərəflərindən biridir. Hərəkətsiz qalan orqanizm gün ərzində kifayət qədər enerji sərf etmədiyi üçün gecə saatlarında yuxu ritmi pozulur. Yuxusuzluq, diqqət dağınıqlığı və kognitiv zəifləmə gündəlik fəaliyyətə mənfi təsir göstərir və təhsil nəticələrini aşağı salır.

Eyni zamanda gənclər arasında özünəinam problemi də artmağa başlayır. Bədən formasından narazı qalmaq, sosial mediada ideal bədən standartlarının təzyiqi və hərəkətsizliyin yaratdığı yorğunluq gənclərin özünə verdiyi qiymətə mənfi təsir edir.

Sosial həyatda təcrid və aktivliyin azalması

Hərəkətsizlik tədricən sosial izolyasiyanı artırır. Fiziki aktivlik sosiallaşma üçün mühüm vasitədir, idman fəaliyyətləri insanları bir araya gətirir. Aktiv olmayan gənclər əksər hallarda daha çox ev şəraitində vaxt keçirir və sosial münasibətlər zəifləyir. Bu isə təkcə psixoloji rifaha deyil, şəxsi inkişaf və sosial bacarıqların formalaşdırılmasına da mənfi təsir göstərir.

Gənclər arasında aparılan sorğular göstərir ki, özünü fiziki cəhətdən zəif hesab edən şəxslər ictimai tədbirlərdən daha çox uzaq durur. Bu proses uzunmüddətli sosial adaptasiya problemlərinə gətirib çıxara bilər. Uzunmüddətli sağlamlıq risklərinin dərinləşməsi: Fiziki aktivliyin azlığı qısa müddətdə yorğunluq və ağrılar kimi simptomlarla özünü göstərsə də, uzunmüddətli dövrdə daha ciddi nəticələrə gətirib çıxarır. Ən narahatedici məqamlardan biri odur ki, hərəkətsizlik nəticəsində formalaşan xəstəliklərin çoxu gənc yaşlarda hiss edilmədən inkişaf edir və 30–40 yaşlarda özünü ağır şəkildə büruzə verir.

Bu xəstəliklərə erkən ürək-damar xəstəlikləri, tip-2 şəkərli diabet, xroniki bel ağrıları, oynaqların degenerativ xəstəlikləri və hətta bəzi növ xərçənglərin riskinin artması daxildir. ÜST-nin hesabatlarına əsasən, fiziki aktivliği az olan insanların vaxtından əvvəl ölüm riski 20–30 faiz daha yüksəkdir.

Azərbaycan kontekstində müasir vəziyyət necədir?

Ölkədə son illərdə şəhərləşmənin sürətlənməsi və rəqəmsal həyat tərzinin güclənməsi gənclər arasında hərəkətsizliyi artırıb. Statistik müşahidələr göstərir ki, paytaxtda yaşayan gənclərin böyük qismi gün ərzində orta hesabla 7 saatdan çox vaxtını oturaq vəziyyətdə keçirir. Universitet tələbələri arasında aparılan sorğular idmanla məşğul olanların yalnız kiçik bir faiz təşkil etdiyini göstərir.

Müsbət tərəf ondan ibarətdir ki, dövlət və bələdiyyə səviyyəsində açıq idman meydançalarının sayı artır, lakin bu imkanlardan istifadə hələ də arzu olunan səviyyədə deyil. Sosial media isə həm problemin yaranmasında, həm də onun həllində mühüm rol oynayır; sağlam həyat tərzi barədə onlayn kampaniyalar gənclərin motivasiyasını artırmaq potensialına malikdir. Problemin həll yolları nələrdir?

Gənclər arasında hərəkətsizlik problemi artıq lokal deyil, qlobal səviyyədə ciddi səhiyyə çağırışına çevrilmişdir. Onun həm fiziki, həm psixoloji, həm də sosial təsirləri uzun dövr ərzində cəmiyyətin sağlamlıq səviyyəsinə birbaşa təsir göstərir. Bu səbəbdən məsələnin həlli təkcə fərdi seçimlərlə deyil, dövlət siyasəti, təhsil sistemi, ictimai təşəbbüslər və ailə dəstəyi ilə birgə yürüdülməli olan çoxşaxəli yanaşma tələb edir. Hərəkətli həyat tərzinə qayıdış təkcə xəstəliklərin qarşısını almaq deyil, həm də gənclərin daha sağlam, daha güvənli və daha sosial fərdlər kimi formalaşmasına zəmin yaradır.

Hərəkətsizliklə mübarizədə əsas məqsəd yalnız idman mərkəzlərinə üzv yazılmaq deyil, ümumilikdə həyat tərzinin dəyişdirilməsidir. Məktəblərdə və universitetlərdə fiziki tərbiyə dərslərinin effektivliyinin artırılması, qısa fasilələrlə aktiv hərəkət sessiyalarının təşkil olunması, açıq hava idman infrastrukturunun genişləndirilməsi və uyğun qiymətli idman proqramlarının əlçatan edilməsi vacib amillərdir.

Ailələrin maarifləndirilməsi də mühüm şərtdir. Valideynlər hərəkətliliyin uşaqlar üçün yalnız fiziki deyil, psixoloji inkişaf baxımından da həlledici olduğunu anlamalıdır. Psixoloji dəstək xidmətlərinin artırılması, idmanla bağlı təşviq proqramları və sosial kampaniyalar problemin tam həlli üçün əsas strategiyalar ola bilər.

Hərəkətsizliyin təhsil sektoruna nüfuzu və kognitiv inkişafda yaranan geriləmə

Tədqiqatlar göstərir ki, fiziki aktivlik ilə kognitiv funksiyalar arasında sıx əlaqə var. Beyin qan dövranının artması yaddaşı, diqqəti və məlumat emal sürətini yüksəldir. Aktiv olmayan gənclərdə isə bu funksiyalar tədricən zəifləyir, nəticədə təhsil performansı aşağı düşür. Universitetlərdə aparılan uzunmüddətli müşahidələr göstərir ki, mütəmadi fiziki aktivliklə məşğul olan tələbələr imtahan nəticələrində orta hesabla daha yaxşı göstəricilər əldə edir.

Hərəkətsizlik gənclərdə informasiya qəbulunu və yaddaş gücünü tədricən azaldır. Yuxu keyfiyyətinin pisləşməsi isə bu prosesləri daha da dərinləşdirir. Yuxusuzluq və ekran qarşısında uzun müddət qalmaq beynin neyroplastikliyinə təsir göstərərək öyrənmə qabiliyyətini zəiflədir. Müasir təhsil sistemində rəqəmsal dərslərin artması hərəkətsizliyi daha da artırdığı üçün məktəblər və universitetlər artıq bu problemin qarşısını almaq üçün daha çevik yanaşmalara ehtiyac duyurlar.