Qranada sammiti: qədər və sonra - ANALİZ

Oktyabrın 5-6-da Qranadada keçiriləcək Avropa İttifaqı və Avropa Siyasi Birliyinin qeyri-rəsmi sammitlərində Aİ-nin qarşıdan gələn genişlənməsi müzakirə olunacaq. Avrointeqrasiya 9-10 ölkəni gözləyir, amma Türkiyə mütləq onların arasında olmayacaq. O, viza güzəştlərini də gözləməməlidir. Əvəzində Avropa Komissiyası və Aİ-nin xarici siyasət xidməti Türkiyə ilə Avropa İttifaqı arasında münasibətlərə dair hesabat hazırlayır. Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan artıq onunla Brüssel arasında ciddi çəkişmənin başlamasına dəlil kimi görünən açıqlama verib.

Ankara İsveçin NATO-ya daxil olması ilə bağlı protokolu ratifikasiya etməyə razılaşdıqdan sonra - Türkiyə Parlamenti bu payızda müvafiq qərar qəbul etməlidir - Ərdoğan Qərbdən qarşılıqlı nəzakət gözləyirdi. O, ilk növbədə ölkənin Avropa İttifaqına qəbulu və ya Aİ ilə vizasız rejimlə bağlı danışıqlarda irəliləyişə ümid edib. Amma görünür, bu payız Türkiyəni nə biri, nə də digəri gözləyir. Aİ rəsmilərindən heç biri bu məsələlərin Qranadada müzakirə olunacağını deməyib. Üstəlik, onların heç biri Avropa komissarının xarici işlər üzrə nümayəndəsi Peter Stanonun iyul bəyanatını inkar etməyib və ya düzəliş etməyib. Onun sözlərinə görə, Avropa İttifaqı Türkiyəyə vizasız rejim təqdim etməyə “hələ hazır deyil”. Ərdoğanın əldə etdiyi yeganə şey Avropa Komissiyası və Aİ-nin xarici siyasət xidmətinin hesabatının tezliklə dərc olunmasıdır. Onun üzərində iş demək olar ki, başa çatıb. Bu barədə jurnalistlərə Avropa Komissiyasının rəsmi nümayəndəsi Ana Pisonero məlumat verib. Onun sözlərinə görə, hesabat Aİ ilə Türkiyə arasında gələcək illər üçün münasibətlərin strategiyasını müəyyən edəcək.

Bu arada, Pisoneronun vurğuladığı kimi, Aİ bu ölkə ilə “insan hüquqları, qanunun aliliyi, beynəlxalq hüquq və regional əməkdaşlıq sahəsində öhdəliklərə əsaslanan ümumi rifah və sabitlik üçün konstruktiv münasibətlərə doğru irəliləmək üçün əlaqələr qurmağa hazırdır”. Bütün bu ifadələr Aİ ilə Türkiyə arasında münasibətlərə yaxşı heç nə vəd etmir. Onlar Avropa Komissiyasının sosialist deputatı Nacho Sánchez Amorun müəllifi olduğu bu yaxınlarda dərc edilmiş hesabatı ilə assosiasiyalar yaradır. O, Türkiyənin hazırkı hakimiyyətinin siyasətini tənqid edir. Xüsusilə, Ərdoğan sənəddə qeyd edildiyi kimi, ölkədə insan hüquqlarına riayət olunmasında ciddi problemlər yaradan hüquq-mühafizə və penitensiar sistemlərdə islahatların faktiki uğursuzluğuna görə qınanılır.

İllüziya, yoxsa…

Görünür, Türkiyə liderinin Brüssellə aralarındakı münasibətlə bağlı heç bir illüziyası yoxdur. Bu, onun bazar günü sərt bəyanatını izah edə bilər. “Biz Aİ-nin verdiyi bütün vədləri yerinə yetirmişik, onlar isə demək olar ki, heç bir vədlərini yerinə yetirməyiblər. Aİ-nin ölkəmizə münasibətində heç bir dəyişiklik baş verməyib. Onlar irəli sürdükləri prinsiplərə, proseslərə məhəl qoymadan ölkəmizə qarşı haqsızlıq edirlər. Bizim Türkiyənin Aİ-dən heç bir gözləntimiz yoxdur”. Sanki Avropa Birliyinin mövqeyini artıq xüsusi əhəmiyyət vermədiyini təsdiqləmək üçün Türkiyə lideri Kürdüstan Fəhlə Partiyasının (PKK) Ankarada törətdiyi terror aktına cavab olaraq ölkə daxilində həbslər dalğasına icazə verib. 900-ə yaxın adam həbs edilib. Amor hesabatında terrorla mübarizə çərçivəsində kütləvi həbslər praktikasının pisləndiyini nəzərə alsaq, Ərdoğanın nümayişkaranə addım atdığını söyləyə bilərik.

Yeganə açıq sual Aİ səlahiyyətlilərinin Türkiyə liderinin siyasətini pisləməkdə nə qədər irəli getməyə hazır olmasıdır. Qranada sammitində Azərbaycanın Qarabağ bölgəsindəki son hadisələr və Kipr adasındakı vəziyyət müzakirə olunacaqmı? Aİ-də bunda maraqlı olan müəyyən dairələr var. Son günlər Yunanıstanın bir sıra nəşrlərində Türkiyənin tanınmamış dövlətlərlə bağlı mövqeyinə işarə edən məqalələr dərc olunub. Sentyabrın sonunda isə həmin nəşr Con Boltonla müsahibə dərc etdi. Hazırda təqaüddə olan bu amerikalı məmur bir neçə Respublikaçı administrasiyada çalışıb və bir neçə prezident dövründə ABŞ-ın xarici siyasətini müəyyən edib.

Donald Trampın dövründə o, qalmaqalla ayrılana qədər onun milli təhlükəsizlik üzrə köməkçisi olub. Buna baxmayaraq, Bolton respublikaçı dairələrdə kifayət qədər nüfuz və hörmətə malikdir. Müsahibəsində o, ABŞ-ın xarici siyasəti ilə bağlı bir neçə böyük inqilabi ideyaları açıqlayır. Bolton hesab edir ki, Amerika Yunanıstana getdikcə daha çox yaxınlaşacaq və ən azı Ərdoğan ölkəni idarə etdiyi müddətcə Türkiyəyə daha az arxalanacaq. O, birmənalı olaraq “Kiprdəki hakimiyyətin Kipr xalqına qaytarılmasının”, yəni adanın birləşdirilməsinin tərəfdarıdır. Bolton Ağ Evi Ərdoğana qarşı çox yumşaq davrandığına və Türkiyə lideri üzərində mövcud təsir imkanlarından istifadə etmədiyinə görə tənqid edir.

Onun müsahibəsinin ən maraqlı hissəsi Qara dəniz boğazları vasitəsilə hərəkəti tənzimləyən Montrö Konvensiyasına aiddir. Bolton hesab edir ki, Türkiyə və Rusiya bunun əksini nə qədər istəsələr də, bu sənədə yenidən baxılmalıdır. O, Ərdoğanın özünü “Finlandiya və İsveçə görə NATO-da problemlər yaradan” və “İsraillə problemlər yaradan”, həmçinin “Yunanıstana hər zaman problem yaradan” şəxs adlandırıb. Eyni zamanda, Bolton Türkiyə liderinin Ukrayna ilə Rusiya Federasiyası arasında münaqişədə rolunu “ən yaxşı halda qeyri-müəyyən” hesab edir ki, bu da onu Qərb üçün etibarsız müttəfiq edir.

Rusiya, Ermənistan və Roma statutu

Avropa Siyasi Birliyinin İspaniyada keçirilən sammitindən əvvəl Ermənistan əzəli müttəfiqi Rusiya ilə münasibətlərin səviyyəsini aşağı salıb. Oktyabrın 3-də Ermənistan Milli Assambleyası daha əvvəl Rusiya prezidenti Vladimir Putin və uşaq ombudsmanı Mariya Lvova-Belovanın həbsinə order vermiş Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin (BCM) Roma Statutunu ratifikasiya edib. Ermənistan hakimiyyəti Rusiyanın bu məsələ ilə bağlı narazılığına və xəbərdarlıqlarına məhəl qoymayıb. Bu, Moskvadan uzaqlaşmaq istiqamətində aydın kurs tutan İrəvanın ən təəccüblü, lakin ilk və çətin ki, sonuncu addımıdır. Təsadüfən əsasnamə Avropa Siyasi Birliyinin oktyabrın 5-də İspaniyanın Qranada şəhərində keçirilməsi planlaşdırılan sammiti ərəfəsində ratifikasiya edilib. Aİ üzvləri və onların müttəfiqlərinin görüşündə Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan da iştirak edəcək.

Hələ 1999-cu ilin oktyabrında Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin Roma Əsasnaməsini imzalayan İrəvan 24 ildən sonra BCM ilə münasibətlərini və bu qurum qarşısında öhdəliklərini yekunlaşdırmaq üzrə finişə çatıb. Ölkənin Milli Assambleyası hakim “Mülki Müqavilə” partiyasının səsləri ilə nizamnaməni oktyabrın 3-də ratifikasiya edib. Müxalifət “Ermənistan” və “Mənim namusum var” fraksiyaları əleyhinə səs verib.

“Ermənistan” alyansının lideri ölkənin ikinci prezidenti Robert Köçəryandır. “Mənim şərəfim”in liderlərindən biri respublikanın üçüncü lideri və cənab Köçəryanın varisi Serj Sarkisyandır. 2018-ci ildə Sarkisyan zorla hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı. Ermənistan hökumətinin hazırkı rəhbəri Nikol Paşinyan buna öz töhfəsini verdi: o, ölkədə “məxməri inqilab” təşkil etdi və Serj Sarkisyanı baş nazir postundan qovdu. Keçmiş prezidentlər hələ də müxalifətdə ciddi uğur əldə etməyiblər. Onlar Roma Statutunun ratifikasiyasına mane ola bilmədilər. Ermənistan hökuməti 2022-ci il dekabrın 29-da müvafiq qanun layihəsini təsdiq etməklə prosesə başlayıb. Buna təkan keçən ilin sentyabr hadisələri oldu. Ermənistanla Azərbaycan arasında növbəti eskalasiya baş verib və hər iki tərəfdən yüzlərlə əsgər həlak olub. Bundan sonra İrəvan BCM-nin Roma Statutunun ratifikasiyasını sürətləndirməyə qərar verib.

Əvvəlcə Rusiya buna o qədər də əhəmiyyət verməyib. Bu mövzu 2023-cü ilin martında BCM hakimlərinin Rusiya prezidenti Vladimir Putin və uşaq ombudsmanı Mariya Lvova-Belovanın həbsinə order verdikdən sonra Rusiya-Ermənistan münasibətlərində qıcıq yaradıb. Vladimir Putinin yayda Cənubi Afrikada keçirilən və Roma Əsasnaməsini ratifikasiya edən BRICS sammitində iştirak etməməsi Rusiya hakimiyyəti tərəfindən bunun nə qədər ciddi qəbul edildiyini göstərir. Moskvanı orada xarici işlər naziri Sergey Lavrov təmsil edib və cənab Putin videobağlantı vasitəsilə həmkarları ilə danışıb.

Moskva artıq dəfələrlə bəyan edib ki, Ermənistanın nizamnaməni ratifikasiya etməsini qəbuledilməz hesab edir. Belə ki, sentyabrın 29-da Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi bəyan edib: “Erməni tərəfdaşlara ilkin olaraq belə bir mövqe bildirilmişdi ki, Ermənistanın BCM-nin Roma Əsasnaməsini ratifikasiyası bu strukturun Ali rəhbərliyinə “həbs orderi” verdiyi şəraitdə qəbuledilməzdir”. Həmçinin bildirilib ki, sənədin ratifikasiyası “ikitərəfli münasibətlər üçün ən mənfi nəticələrə səbəb olacaq”.

“Ermənistan nümayəndələrinin BCM-yə qoşulmasının Rusiya-Ermənistan əlaqələrinə heç bir təsir etməyəcəyi ilə bağlı irəli sürdüyü tezis reallığa uyğun gəlmir. Ən azı, Rusiya rəhbərliyinin respublikaya səfərini təsəvvür etmək çətindir, xüsusən də hakim partiyanın deputatları Haaqa “Femidasının” tələbi ilə Putinin həbsinə çağırışlar edirlər. Ermənistan hakimiyyəti ilkin olaraq xəbərdarlıqlara o ruhda cavab verdi ki, BCM-lə bağlı bütün hekayə yalnız Azərbaycana baxışdan başlayıb. Amma son vaxtlar Rusiyadan gələn bəyanatlara reaksiya vermədilər və sonda planlaşdırdıqlarını etdilər. İndi Parlamentin təsdiq edilmiş qanun layihəsini bir həftə ərzində imzalanması üçün ölkə prezidenti Vaaqn Xaçaturyana göndərməlidir.

Moskva bunu dostcasına hesab etmir

Roma Əsasnaməsinin ratifikasiyası İrəvanın ilk addımı deyil. Sentyabrda Ermənistan öz ərazisində ABŞ-la birgə təlimlər keçirib. Bu, Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının (KTMT) yanvar ayında manevrlərə ev sahibliyi etməkdən imtina etməsindən sonradır. Bundan başqa, İrəvan Ukraynaya humanitar yardım göndərib. Onu Kiyevə baş nazir Paşinyanın həyat yoldaşı Anna Akopyan aparıb. Nəhayət, Ermənistan hakimiyyəti ölkənin təhlükəsizliyinin təmin edilməsində Rusiyaya və KTMT-yə güvənməyin səhv olduğunu söyləməkdən əl çəkmir. Sentyabrın 24-də erməni əhalisinin köçü başlayan Qarabağdakı rus sülhməramlılarını da tənqid edirlər.

Daxil olan məlumatlara görə, Vaşinqton və Brüssel Ermənistan rəhbərliyini KTMT-dən çıxmağa, NATO ilə əməkdaşlığı sürətləndirməyə, hərbi-texniki əməkdaşlığın istiqamətini dəyişməyə, Qarabağın hüquqlarını və təhlükəsizliyini nəzərə almadan Azərbaycanla sülh müqaviləsi imzalamağa inandırır. Bunu Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarova sentyabrın 27-də keçirdiyi brifinqdə də təsdiq edib. Oktyabrın 1-də isə Ermənistanda Müstəqillik Forumu keçirilib. Onun iştirakçıları ölkə hakimiyyətini KTMT, Avrasiya İqtisadi İttifaqı və MDB-dən çıxmaq prosesinə başlamağa, həmçinin Avropa İttifaqına üzvlük üçün müraciət etməyə çağırıblar. Ertəsi gün Nikol Paşinyan Avropa Komissiyasının rəhbəri Ursula fon der Leyenlə telefonla danışıb. Yaranmış vəziyyət və Ermənistan-Avropa İttifaqı əməkdaşlığı gündəliyi ilə bağlı məsələlər müzakirə edilib. Nikol Paşinyan və Ursula fon der Leyen söhbəti Avropa Siyasi Birliyinin sammitində davam etdirmək barədə razılığa gəliblər. Oktyabrın 5-də İspaniyanın Qranada şəhərində baş tutacaq. Yeri gəlmişkən, tədbirdə Azərbaycan lideri İlham Əliyev də iştirak edəcək. Ermənistan və Azərbaycan liderləri arasında ilk görüşün keçiriləcəyi barədə anonslar verilirdi, amma son anda bəlli oldu ki, Azərbaycan Lideri erməni baş nazirlə görüş keçirməyi planlaşdırmır.

Bu gün bir məsələ məlumdur, Bakı və İrəvan arasında Qarabağ onlar üçün müzakirə mövzusu olmaqdan çıxdıqdan sonra diqqəti sərhədlərin delimitasiyası və Azərbaycanın qərb rayonları ilə, Ermənistan ərazisindən keçməklə, Naxçıvan Muxtar Respublikasını birləşdirilməsi planlaşdırılır. Ən əsası qonşu dövlətlər arasında sülh müqaviləsidir. Bir tərəfdən Rusiya, digər tərəfdən Brüssel və Vaşinqton bu işdə onlara köməkçi olmağı təklif edirlər. Eyni zamanda çoxdankı düşmənləri barışdırmaq üçün bir-biri ilə rəqabət aparırlar. İrəvanla Moskva arasında münaqişənin dərinliyini nəzərə alsaq, kimin qalib gələcəyi bəlli deyil.

Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin MDBMİ Beynəlxalq Araşdırmalar İnstitutunun Avro-Atlantika Təhlükəsizliyi Mərkəzinin aparıcı elmi işçisi Sergey Markedonov “Rusiyaya qarşı təkcə Paşinyan deyil, Ermənistanda da çoxlu iddialar irəli sürür. Bu, Rusiyanın daxilində etnik ermənilər arasında da var”, deyib. Eyni zamanda ekspert qeyd edib ki, bunun əsasında isteriya yaratmağa ehtiyac yoxdur. Bu məkan yenidən konfiqurasiya edilir. Həm İsrail-İran qarşıdurması, həm də Türkiyənin regional siyasəti var. Moskva Ukraynanın prioritet olması səbəbindən Qafqaza daha az baxacaq. Amma Ermənistanda rus sərhədçiləri, Gümrüdəki bazası və hələlik sülhməramlıları var. Hər şeyin bitdiyini söyləmək mümkün deyil. Gündəm daha da mürəkkəbləşir.

Beynəlxalq Böhran Qrupunun (ICG) Cənubi Qafqaz üzrə baş analitiki Olesya Vartanyan qeyd edir ki, İrəvanla Moskva arasında münaqişənin konkret konturları var. Amma bunun hara aparacağını söyləmək çətindir. “Biz maraqlı dövrlərdə yaşayırıq - çox şey öyrəşdiyimiz qaydalara və ənənələrə uyğun gəlmir. İrəvanın Qərbdən dəstək alacağına ümidi var. Söhbət ondan gedir ki, o, bunu bacaracaqmı”, - deyə Vartanyan qeyd edib.

Rusiya ilə münaqişə fonunda Ermənistanın baş naziri onun üçün vacib olan məsələləri Moskvada deyil, Qranadada müzakirə etməyə hazırlaşması da qaranlıq məqamlardan xəbər verir. Qranadada nələr müzakirə olunacaq, İrəvanın arzusu çin olacaq, yoxsa şüşədən çıxan cin ermənilərə əlavə problemlər yaşadacaq?

V.VƏLİYEV