“Yalnız öhdəlik mexanizmi ilə məsələni həll etmək mümkün deyil“ - EKSPERT AÇIQLADI

“Xaricdə təhsil alan tələbələrin geri dönüş motivasiyası məsələsi təkcə fərdi qərar deyil, dövlətin insan kapitalı strategiyasının mühüm hissəsidir. Azərbaycan son illərdə “Xaricdə təhsil üzrə dövlət proqramı (2022–2026)” vasitəsilə minlərlə gəncə dünya universitetlərində təhsil almaq imkanı yaradıb. Lakin bu proqramın real məqsədi yalnız bilik qazanmaq deyil, həmin biliyin ölkəyə geri gətirilməsidir. Təhlil göstərir ki, geri dönmənin motivasiyası həm sosial, həm iqtisadi, həm də institusional amillərlə bağlıdır və bu istiqamətdə dövlət səviyyəsində mühüm addımlar atılır”. Bu sözləri SİA-ya açıqlamasında təhsil üzrə ekspert Kamran Əsədov deyib.

O bildirib ki, qanunvericilik baxımından bu məsələ artıq normativ çərçivəyə salınıb: “Nazirlər Kabinetinin 25 noyabr 2021-ci il tarixli, 348 nömrəli qərarı ilə təsdiqlənmiş “Xaricdə təhsil üzrə yeni dövlət proqramı”na əsasən, dövlət hesabına xaricdə təhsil alan şəxs ölkəyə qayıdaraq ən azı 5 il müddətinə ixtisası üzrə fəaliyyət göstərməlidir. Bu müddəa həm qanuni öhdəlik, həm də dövlətin kadr siyasətinin əsas tənzimləyici mexanizmidir. Burada məqsəd yalnız inzibati məcburiyyət deyil, eyni zamanda cəmiyyətə fayda prinsipinin təminidir: dövlət vəsaiti ilə formalaşan insan kapitalı yenidən dövlətə xidmət etməlidir.

Ancaq yalnız öhdəlik mexanizmi ilə bu məsələni həll etmək mümkün deyil. Əgər daxildə müvafiq mühit, ədalətli əmək bazarı və inkişaf imkanları olmasa, məcburiyyətlər uzunmüddətli nəticə verməyəcək. Təhlillər göstərir ki, geri dönüş motivasiyasını gücləndirən əsas amil imkan və şəraitin keyfiyyətidir. Xaricdə təhsil almış gənc qayıtdıqda, onun bilik və bacarıqları ilə uyğun gələn iş yerlərinin mövcudluğu, əməkhaqqı səviyyəsi, elmi-tədqiqat imkanları, qərarvermə proseslərinə çıxışı real motivasiya yaradır. Əmək Məcəlləsinə və “Dövlət qulluğu haqqında” Qanuna edilən son dəyişikliklər, gənc mütəxəssislərin dövlət qurumlarında ixtisasına uyğun vakansiyalara cəlb olunmasını asanlaşdırmaq məqsədi daşıyır. Bu da əslində, beynəlxalq təcrübəyə uyğun “beyin axınının geri çevrilməsi” siyasətinin formalaşdığını göstərir.

Elm və Təhsil Nazirliyi bu istiqamətdə artıq bir sıra sistemli addımlar atır. Nazirliyin nəzdində yaradılmış “Xaricdə təhsil almış mütəxəssislərin məlumat bazası” ölkəyə qayıdan məzunların elmi, pedaqoji və idarəetmə sahələrində yerləşdirilməsini asanlaşdırır. Paralel olaraq, Təhsilin İnkişafı Fondu və ADA Universitetinin birgə təşəbbüsü ilə “Returning Scholars Program” çərçivəsində xaricdə doktorantura və magistratura təhsili almış mütəxəssislər üçün universitetlərdə qısamüddətli tədqiqat və dərs proqramları təşkil edilir. Bu, onların həm adaptasiya, həm də akademik inteqrasiya imkanlarını genişləndirir. Bundan əlavə, “Gənc Alimlər Fondu”, “Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu” kimi qurumlar geri dönən gənc tədqiqatçılara qrant və startap dəstəyi təqdim edir.

İqtisadi stimullaşdırma da motivasiyanın əsas tərkib hissəsidir. Dövlət proqramına əsasən, xaricdə təhsil almış gənclər dövlət və özəl sektor arasında körpü rolunu oynaya bilərlər. Məsələn, geri dönən mütəxəssislər üçün xüsusi vergi güzəştləri və müvəqqəti mənzil dəstəyi modelləri tətbiq olunan ölkələr (Cənubi Koreya, İrlandiya, Estoniya) bu sahədə uğur nümunələridir. Estoniyada “Talents Back Home” proqramı çərçivəsində qayıdan alimlərə ilk iki il üçün 30% əməkhaqqı əlavəsi və dövlət mənzil təminatı verilir. Bu model insan kapitalının dövlət üçün iqtisadi sərmayə olduğunu praktik şəkildə göstərir. Azərbaycan üçün də bu cür mexanizmlərin tətbiqi məqsədəuyğundur və Elm və Təhsil Nazirliyinin gələcək strategiyalarında bu tip modellərin yer alacağı gözləniləndir.

Sosioloji tədqiqatlara əsasən, Azərbaycanlı tələbələrin təxminən 40 faizi təhsil aldığı ölkədə qalmaq istədiyini, 60 faizi isə geri dönmək istədiyini bildirir. Amma bu 60 faiz arasında real qayıdanların sayı 35–40 faiz civarındadır. Bu fərqin səbəbi yalnız maaş deyil, həm də dəyərləndirilmə və şəffaflıq hissinin zəifliyidir. Əgər xaricdə təhsil almış gənc Azərbaycanda meritokratiya — yəni bilik və bacarığa əsaslanan yüksəliş imkanlarını görsə, onun ölkəyə qayıtmaq qərarı daha güclü olar. Buna görə də dövlətin paralel məqsədi təkcə iqtisadi deyil, həm də institusional mühitin yenilənməsidir.

Müsbət tərəf ondan ibarətdir ki, Elm və Təhsil Nazirliyi artıq xaricdə təhsil alan gənclərin ölkəyə qayıdışını inzibati öhdəlik kimi deyil, sosial üstünlük kimi təqdim etməyə başlayıb. Nazir Emin Əmrullayevin sözlərinə görə, “Dövlət proqramının məqsədi gəncləri ölkədən çıxarmaq deyil, onların daha güclü biliklərlə geri qayıdıb, təhsilə və iqtisadiyyata töhfə verməsini təmin etməkdir.” Bu yanaşma motivasiyanın mahiyyətini dəyişir — yəni “borc” prinsipi yerini “fayda” prinsipinə verir.

Hesab edirəm ki, xaricdə təhsil almış gənclərin geri dönüş motivasiyası yalnız fərdi vətənpərvərliklə deyil, sistemli dövlət siyasəti ilə də əlaqəlidir. Azərbaycanda artıq bu istiqamətdə normativ baza mövcuddur, iqtisadi və akademik stimullar tətbiq olunur, sosial mühitin formalaşdırılması istiqamətində işlər aparılır. Lakin gələcəkdə bu prosesin davamlı olması üçün iki əsas şərt vacibdir: birincisi, xaricdə qazanılmış biliklərin ölkə daxilində tətbiqinə real şərait yaradılmalı, ikincisi, gənclər özlərini burada potensialının qiymətləndirildiyi bir sistemdə hiss etməlidirlər. Əgər bu iki prinsip təmin olunarsa, “beyin axını” prosesi tədricən “beyin qayıdışı”na çevriləcək və Azərbaycan bu gənclərin təcrübəsindən sosial, elmi və iqtisadi mənada uzunmüddətli fayda əldə edəcək”.