Uşaq evləri hansı kriteriyalara sahib olan ailələri seçir? - ARAŞDIRMA

Bu sualı özünüzə verməkdə çətinlik çəkirsiniz? Bəlkə də axmaq olmayın, təbii ki, hər bir valideyn övladını sevir deyirsiniz. Biz cəmiyyət olaraq qadınları əvvəldən ana sözü ilə, kişiləri ata sözü ilə yoğuraraq bəzi qəliblərə salırıq. Ana sevgidir, Ata güvəndir, qoruyur. Həqiqətən belə olmalıdır?

Valideyn sevgisi uşağın inkişafını və rifahını dəstəkləyir. Bu səbəbdən sevgi, şübhəsiz ki, uşağın inkişafının ən təməl kərpicidir. Sevgisizlik düşüncəsi uşağı çox incidir.

Valideynlərin, xüsusən də anaların övladlarına sevgisinin olması cəmiyyət tərəfindən kiçik yaşlarımızdan hamımıza aşılanıb.

Övladlığa götürmə, başqasına məxsus uşağı öz övladı kimi qəbul etmək mənasında nəslindən asılı olmayaraq keçmişdə və indi rast gəlinən sosial-hüquqi hadisədir. Ərəbcə övladlığa götürmək üçün istifadə edilən "Tebenni" “oğul" mənasını verən ibn sözündən olub, “oğul övladlığa götürmək” mənasındadır. Övladlığa götürmə institutunun mövcud olduğu demək olar ki, bütün cəmiyyətlərdə göründüyü kimi, qədim ərəb cəmiyyətində yalnız oğlan uşaqları övladlığa götürüldüyü üçün bu fakt "tebenni" sözü ilə ifadə edilmişdir. Qızların övladlığa götürülməsinə sonrakı dövrlərdə rast gəlinir.

İslam şəriətinin övladlığa götürmə institutunu bəyənməməsinin təbii nəticəsidir ki, övladlığa götürülən uşağın nəsli övladlığa götürənə bağlı deyil, onlar arasında heç bir gizlilik yoxdur, vərəsəlik münasibəti yaranmır. Əslində, Hz. Peyğəmbərin keçmiş övladlığa götürülmüş oğlu Zeyd b. Harisin boşanmış arvadı Zeynəblə evləndi və bununla da övladlığa götürmə institutunun bütün nəticələri ilə qüvvəsini itirdiyini göstərdi.

Övladlığa götürmənin baş tutması üçün qanunda yazılan şərtlər yerinə yetirilməli və məhkəməyə müraciət edilməlidir. Lakin hakimin qərarı ilə uşaqla şəxs və ya həyat yoldaşı arasında hüquqi əlaqə yaranır. Türkiyədə uşağın övladlığa götürülməsi üçün ər-arvad ən azı 1 il uşağa qulluq etməli və ona təhsil verməlidirlər. Övladlığa götürmə uşağın maraqlarına uyğun olmalıdır.

Türkiyədə övladlığa götürməni evli cütlüklər də, qanunda göstərilən şərtlərə cavab verən subay şəxs də edə bilər. Ər-arvad övladlığa götürmək üçün 5 il evli olmalı və 30 yaşını tamamlamalıdırlar. Evli olmayan şəxs 30 yaşına çatmaq şərti ilə uşağı təkbaşına övladlığa götürə bilər

Uşaqla övladlığa götürən şəxs və ya həyat yoldaşı arasında ən azı 18 yaş fərqi olmalıdır. Bundan əlavə, uşağın ayırd etmək gücü varsa, onun razılığı istənilir. Uşağın razılığı olmadan övladlığa götürmə həyata keçirilə bilməz. Bundan əlavə, övladlığa götürənin valideynlərinin də razılığı alınmalıdır. Bu razılıq məhkəmə qarşısında şifahi və ya yazılı şəkildə verilir və protokolda qeyd olunur. Bu razılığın etibarlı olmasının digər şərti də uşağın doğulmasından ən azı 6 həftə keçməsidir. Uşağın valideynləri razılıq verdikdən sonra 6 həftə ərzində öz razılığını geri götürə bilərlər. Ana və ata uşağa qulluq etmək üzrə öhdəliklərini yerinə yetirmədikdə, övladlığa götürmə prosesində həmin şəxslərin razılığı tələb olunmur.

Evli cütlüklərin bir-birinin uşaqlarını övladlığa götürməsi də mümkündür. Burada ər-arvadın 30 yaşdan yuxarı olması və 2 il evli olması kifayətdir. Bu şərtlər varsa, ər-arvad bir-birinin uşaqlarını övladlığa götürə bilərlər.

Övladlığa götürmə münasibətlərinin yaranması ilə valideynlərin öhdəlikləri övladlığa götürənə keçir. Uşaq indi övladlığa götürənlərin qanuni varisi olur. Övladlığa götürülmüş uşaq 18 yaşına çatmayıbsa, övladlığa götürənlərin soyadını götürür. Əgər uşaq kiçikdirsə, övladlığa götürən uşağa yeni ad verə bilər. Yəni övladlığa götürmə ilə şəxs və ya həyat yoldaşları arasında nəsil bağı qurulur və bütün ünsürlər bu şəkildə reallaşır.

Övladlığa götürmə ilə bağlı məlumat və sənədlər tərəflər tələb etmədikdə, məhkəmə tərəfindən heç bir şəkildə açıqlana bilməz.

Azərbaycanda isə övladlığa uşaq götürmək istəyən valideyn namizədlər notarial qaydada təsdiq olunmuş ərizə ilə Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinə müraciət etməlidirlər. Yəni, həmin ərizə Nazirlikdə yaradılan Alt sistemə inteqrasiya olunacaq.

Övladlığa götürmə prosesində müəyyən mərhələlər var:

İlkin mərhələ qeydiyyatdır, daha sonra müsahibələrin, valideyn namizədlərə təlimlərin keçirilməsi və müəssisələrdə uşaqlarla görüşlər. Artıq müəssisələrdə uşaqla görüş keçiriləndən sonra uşağın valideyn namizədin evində yerləşdirilməsi aparılır. Uşaq 3 ay müddətində sınaq müddəti kimi valideyn namizədin evində qalır. Sınaq müddətində uşaq həmin ailə mühitində yaşayır, onlarla uyğunlaşmasına imkan yaranır. Təbii ki, bu mərhələdə də sosial işçilər onları monitorinq edirlər. Ailədə uşağın yaşaması, oradakı ab-hava yoxlanılır. Bu proses övladlığa uşaq götürməyin son mərhələsidir. Bundan sonra sənədlər hazırlanıb məhkəməyə göndərilir. Məhkəmə prosesi uzandığı halda uşaq 3 ay müddətinin sonunda müəssisəyə qaytarılmır. Uşağın ailə mühitindən uzaqlaşdırılmaması üçün bu müddət uzadılır və 4 ay həmin valideyn namizədin evində qala bilir. Sınaq müddətinə qədər artıq valideyn namizəd bütün tələblərə cavab verdiyinə görə uşağın həmin evdə qalmasında problem olmur.

SİA məsələ ilə bağlı araşdırma apararaq, ekspert, din xadimi, hüquqşünas və psixoloqların fikirlərini öyrənib.

Hüquqşünas Fariz Əkbərov: “Övladlığa götürmə üç mərhələdə həyata keçirilir:

- övladlığa götürmək istəyən şəxsin (şəxslərin) uçota alınması;

- övladlığa götürmənin uşağın mənafeyinə uyğunluğunun müəyyən edilməsi;

- övladlığa götürmə barədə məhkəmə qərarının qəbul edilməsi.

Övladlığa götürmənin uşağın mənafeyinə uyğunluğu müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən 1 ildən çox olmayan müddətdə aşağıdakı qaydada müəyyən edilir:

- övladlığa götürmək istəyən şəxslərlə müsahibə aparılması;

- övladlığa götürmək istəyən şəxslərin təlimlərə cəlb edilməsi;

- övladlığa götürmək istəyən şəxsə uyğun uşağın, övladlığa götürülən uşağa uyğun valideynin seçilməsi;

- övladlığa götürülən uşaqla övladlığa götürmək istəyən şəxsin uşağın yerləşdiyi müəssisədə görüşünün təşkili;

- övladlığa götürülən uşağın sınaq müddətində uşağı övladlığa götürmək istəyən şəxslərin evində yerləşdirilməsi.

Müvafiq icra hakimiyyəti orqanı övladlığa götürmənin məqsədləri, övladlığa götürmək istəyən şəxsin həyat şəraiti, ailə tərkibi, ailə üzvlərinin övladlığa götürməyə münasibətini öyrənmək məqsədilə elektron informasiya sistemində uçota alınma ardıcıllığına uyğun olaraq seçilmiş övladlığa götürmək istəyən şəxslərlə müsahibə keçirir.

Müsahibədən keçmiş övladlığa götürmək istəyən şəxs öz ölkələrində övladlığa götürmə ilə bağlı təlim keçmiş əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər istisna olmaqla, müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən övladlığa götürmə ilə bağlı 30 gündən çox olmayan müddətdə təlimlərə cəlb edilir. Öz ölkəsində övladlığa götürmə ilə bağlı təlim keçməsi barədə təsdiqedici sənəd təqdim edən əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər təlimlərə cəlb edilmirlər.

Təlimin nəticələri müsbət qiymətləndirildikdə, müvafiq icra hakimiyyəti orqanı, övladlığa götürmək istəyən şəxsin və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşağın istək və mənafeyini nəzərə almaqla, övladlığa götürülən uşağa uyğun valideyn və övladlığa götürmək istəyən şəxsə uyğun uşaq seçir və uşağın yerləşdiyi müəssisədə sosial işçinin iştirakı ilə onların görüşünü təşkil edir.

Uşaq Azərbaycan Respublikasının hüdudlarından kənarda yaşayan övladlığa götürmək istəyən şəxsin (şəxslərin), o cümlədən əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslərin ailəsində sınaq müddətində həmin şəxslərin Azərbaycan Respublikasında mülkiyyətində yaşayış sahəsi olduğu hallarda həmin yaşayış sahəsində, əks halda Azərbaycan Respublikasının Miqrasiya Məcəlləsinə uyğun olaraq olduqları yer üzrə qeydiyyata alındıqdan sonra həmin yerlərdə yerləşdirilir.

Sosial işçi uşağın övladlığa götürmək istəyən şəxsin (şəxslərin) ailəsində sınaq müddətində yerləşdirilməsinin monitorinqini aparır. Monitorinqin nəticəsi mənfi olduqda uşaq sosial xidmət müəssisəsinə qaytarılır və müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən bu Ailə Məcəllənin 118.4-cü maddəsində nəzərdə tutulmuş qaydaya uyğun olaraq reabilitasiya tədbirləri görülür”.

Din xadimi Mircəfər Əyyubov: “Uşaq evlərinin kimsəsiz uşaqları ailələrə verməsi özü-özlüyündə yaxşı işdir. Sadəcə olaraq bunun bir dini baxımdan dəyərləndirilməsi lazımdır. Dini baxımdan dəyərləndirilməsi budur ki, məhrəmliyə, naməhrəmliyə riayət olunmalıdır. Məsələn, oğlan uşağını bir ailə götürürsə o qadın bilməlidir ki, bu oğlan uşağı mən onu böyütsəm də mənə məhrəm deyil. Yəni, mənim onun yanında başı açıq qalmağım, ona toxunmağım, ona öz oğlum kimi baxmağım doğru deyil. Qız uşağıdırsa ata bilməlidir ki, bu mənim qızım deyil, qızlığımdır. Yəni, mən onu öpüm, qucaqlayım, bağrıma basım bu kimi işlər olmamalıdır. İslam şəriətinə, İslam qaydalarına ziddir və insan fitrətinə də bunlar ziddir. Digər məsələlər həm psixoloji, həm dini baxımdan dəyərləndirilməlidir. O da bundan ibarətdir ki, ümumiyyətlə ailə həm maddi, həm psixoloji durum baxımından dəyərləndirilməlidir ki, bu ailə kimdir, nəçidir, bu ailəni qonşuları necə tanıyır, ətrafda necə tanınırlar. Bir ailə yaxşı pulludur deyə ona övlad vermək bu düzgün kriteriya deyil. Çünki o ailə o övladı pis yollara da çəkə bilər, bəlkə də elə uşaq evində qalsaydı daha çox xoşbəxt olardı. Ümumiyyətlə yaxşı olardı ki, müəyyən qurumlar təyin olunsun, onlara nəzarət olunsun. Çünki kimsəsiz uşaqların durumu ata-anası olan uşaqların durumundan çox fərqlənir. Ata-anası olan uşaqlara biz məsələn 50 faiz qayğı göstərməliyiksə, kimsəsiz uşaqlara daha çox qayğı göstərməliyik. Çünki onların xüsusi məhəbbət qıtlığı var, sevgi qıtlığı var".

Psixoloq Vüsalə Əmiraslanova: "Uşaq evlərindən uşaq himayəyə götürmək çox çox ciddi bir məsələdir. Bu çox uzun müddətli bir prosesdir. Birincisi uşağın veriləcəyi ailənin maddi durumu nəzərə alınmalıdır. Ailə üzvlərinin psixoloji durumlarına ayrı-ayrılıqda diqqət edilməlidir. Həmçinin, ailənin asılı və ya müstəqil olduğuna da xüsusi fikir verilməlidir.

Onu da qeyd edim ki, ailələrin əksəriyyəti kiçik yaşlı uşaqları övladlığa götürməyə üstünlük verir. Nəticədə də orta yaşlı uşaqlar kənarda qalır. Ailə psixoloqun testindən keçdikdən sonra uşaq ailədə qala bilər. Heç bir məqsədi olmadan sadəcə uşaq sahibi olmaq istəyən ailələri həm psixoloqlar, həm də həkimlər seçirlər. Onların psixi durumları, maddi durumları, iş qabiliyyətləri nəzərə alınır. Yalnız müəyyən etaplardan sonra uşağı həmin ailəyə vermək olar".

Ayşən Vəli