“Ermənistan” adlı dövlət heç vaxt Gürcüstanla qonşu olmayıb

Akademik Vladimir Zaridze yazır ki,mən dəqiq bilmirəm ki, gürcü dilində ilk dəfə coğrafi aspekti müəyyən edən “Samxreti” adı nə vaxt yaranmışdır, lakin “Ermənistan” heç vaxt Gürcüstanla qonşuluqda olmamışdır, hər halda, V əsrə qədər, nə şərqdə, nə qərbdə, nə də şimalda olmadığını mən dəqiq bilirəm. Buna görə də güman edirəm ki, “Somxeti” və “Samxreti” terminləri dövləti yox, hər hansı bir eyni istiqaməti ifadə edir.

Sulxan Saba Orbeliani öz lüğətində “Samxreti”nin mənasını belə izah edir: “bquari”, “temani”, “onoto”, “orio” və “vorio”. “Dasavleti” (Qərb) lüğətində - “dasavali”, “aqmosavleti” (Şərq) lüğətində – “amosavali” (“amosavleti”), “çrdiloeti” lüğətində isə “notia”, “arkatio”, “boraisa” terminlərinin verildiyi halda bir diyarın bu qədər şərhinə nə ehtiyac var idi? Məgər bizim coğrafi cəhətlərimiz yox idi? Var idi, lakin bibliya əsasında qurulmuş və astronomik qaydalarla qanuniləşdirilmişdi: aqmosaveli (Şərq), dasavali (Qərb), samxiqi (Cənub – Bqviar-Bdqven tərəfi), çrdiloeti (Şimal – yaş, kölgəli tərəfi). Burada təəccüblü olan nədir? Gürcüstan ekvatordan olduqca uzaqdır, yerin günəş ətrafındakı fırlanma oxu isə ondan cənubda yerləşir. Buna görə də, IX əsrdə tətbiq olunan “Samxiti” termini “Somxiti” ilə eynidir və çox güman ki, bu “Somxeti”dir. Qeyd etdiyim kimi, bu yaxınlarda təqdim olunan termin tarixi ərazilərin coğrafi bölgüsünü qarışdırdı və “Ermənistan”ın harada yerləşdiyini və həmin qurğuda haradan yarandığını müəyyənləşdirmək mümkün olmadı.

Kimsə tələsərək Gürcüstan abidələrini və tarixini öz xeyrinə istifadə etməyə çalışdı. Heç bir (ən azından məndə belə bir təəssürat yarandı) tarixçi çariça Tamaranın, guşələrində sadalanan ordusunun tərkibinin nədən ibarət olduğunu düşünməmişdi:.. “Mesxetlər, torelilər, şavş-klarc-taolar, daha sonra isə somxitarlar, abxazlar və suan-meqrellər ilə birlikdə raça-takuer-marqvellər”.

Əvvəlcədən qeyd etmək istəyirəm ki, çıxarışa daxil edilmiş üç nöqtədən ibarət boşluqda “kartvelni” (kartlilər) yazılmalıdır, amma mən bunu qəsdən buraxmışam. Xeyr, çaşdırmaq üçün deyil, sadəcə, həqiqət üçün. Digər mənbələrdən fərqli olaraq, burada daha çox hiss olunur ki, XII əsrdə ayrı-ayrı guşələr – Kartlidə və Somxitidə, eləcə də Abxaziyada, Svanetidə, Sameqreloda, Quriyada, Raçada, Kaxetidə və Mesxeti də mövcud olmuşdur. Həmçinin, Pxovi və Didoyların itaətsizliyi də məlumdur.

Belə bir halda isə deyirlər: - şərhə ehtiyac yoxdur!

Ancaq bizim tariximiz var ki, o da aydın olmayan bir dövrlə təmsil olunmuşdur. 761 ildən sonra böyük sınıqlar dövrü başlayır. İkonoklazma və ərəb sistemi hələ də gürcü xalqının inancını və ruhunu tamamilə qıra bilməmişdi. Əgər ölkə daxilindəki ailə üzvləri arasındakı qarışıqlıq, xəyanət və düşmənçilik olmasaydı, onda “Gürcü Kurapalatlığı”nın “Gürcüstan krallığı” ilə əvəzlənib-əvəzlənməyəcəyini kim bilə bilərdi. VIII əsrin 70-ci illərindən başlayaraq Gürcüstanın III Baqrat tərəfindən birləşdirilməsinə qədər (1010), Gürcüstanın və ya ayrı-ayrı krallıqların Bizans və İran ilə qarşılıqlı münasibətlərinin dəyişkən olması nəticəsində yenidən bölüşdürməyə dair sonsuz ərazi iddialarının olmasına görə bu ölkələrdəki hüquqi asılılıqdan danışmaq mümkün deyildir. Hüquqlar dedikdə isə mən siyasi və dini (ərazi deyil) münasibətlərin bəhrəsini nəzərdə tuturam.

Nədənsə, tarixi mənbələrdə, o cümlədən məktəb dərsliklərində - VIII əsrin sonlarında Kaxeti yepiskopluğunun (knyazlığının) ərəblərdən ayrıldığı, IX əsrin əvvəllərində isə Tao-Klarcet knyazlığının da olduğu (çox vaxt alimlərin də səhv saldığı), Qərbi Gürcüstanda isə Bizans hökmranlığından azad edilmiş “Abxaz çarlığı”nın (Eqris-Abxaz çarlığı) olduğu qeyd olunur.

Bəli, həqiqətən də, padşah II Arçil (744-761-ci illərdə) tərəfindən birləşdirilmiş və bərpa edilmiş İberiya dövləti idi, yenə də qeyd etmək istəyirəm ki, məhz padşah Arçilin şəhid olmasından sonra onun dövləti, qana və əmlaka susuzlayan döyüşçüləri tərəfindən aşağıdakı ardıcıllıqla parçalandı:

- Birincisi, 745-746-cı illərdə ilk dəfə “Abxaz hökmranlığı” yaradıldı, sonra isə yalançı II Leonun rəhbərliyi altında “çarlığa” çevrildi;

- İkincisi, Kaxetiya knyazlığının ayrılması (787-ci ildə) idi ki, onun da şahzadəsi Kaxetiya yepiskopu Qriqori idi;
- Üçüncüsü, Aşot Baqratunun (I böyük Aşot adlanır bundan sonra) ərəblər tərəfindən Tbilisiyə qovulduqdan sonra Klarcetiyə köçür və Vaxtanq Qorqasalın əmri ilə inşa edilmiş və çar Arçilin əmri ilə müvəqqəti olaraq istifadəyə verilmiş Artanudcok qalasında məskunlaşaraq yeni formalaşmış knyazlığı paytaxtı elan edir.

Güman edirəm ki, biz bir məsələni artıq dəqiqləşdirmişik.

Aydınlıq gətirilməli olduğumuz ikinci məsələ isə bu krallıqlara daxil olan prinsiplərdir. Kaxetiya yepiskopluğuna üç tarixi guşə – Kaxeti (Tianeti mərkəzi ilə), Kuxeti və Qardabani daxil olunmuşdur. Abxaz çarlığı böyük sayda (səkkiz) knyazlıqla təmsil olunmuşdur: xüsusən də Abxaziya ilə, Sxomiya ilə (Suxumi), Eqris ilə, Quriya ilə, Raça-Leçxum ilə (Kutaisi mərkəzi ilə) və Vake-İmeret knyazlığı ilə (Kutaisi mərkəzi ilə).

Nisbətən təvazökar olmuş dördüncü çarlıq, elə adından da göründüyü kimidir. Yunan Ksenofontun (e.ə. 401-ci il) verdiyi məlumata görə, tarixi Tao, Tasxi kimi xatırlanır, Klatceti isə VIII əsrin 50-60-cı illərində erməni dövlətinin dağılması və ləğvi nəticəsində Ermənistandan qaçan Baqratunların sığınacağına çevrilmişdir. Sonradan isə Klarcet Baqratunlarının qohumluq xəttinin kəsilməsinə görə birləşmiş krallıq artıq Tao-Klarceti olaraq adlandırılmışdır.

Aydınlaşdırılmasını tələb edən üçüncü məsələ isə çarların, knyazların və yepiskopların şəxsiyyətlərinin yaradılmasıdır. Buna görə hakimiyyətin kimin tərəfindən və necə ələ keçirildiyi və ya niyə (xoşbəxtlikdən!) görə etnik yox, qəbilə əlamətinə görə çar III Baqratın vahid dövləti birləşdirməsi aydın deyildir və bu baxımdan aydınlıq tələb edir. Üçüncü Baqratın hökmranlıq tarixində və titulunda birinci yerdə səhvən “abxazların çarı” yazıldığı zaman biz böyük bir qeyri-müəyyənlik içərində qalmış oluruq. Tam aydınlıq üçün isə qeyd edək ki, məsələ belədir: “abxazların çarı” II Leonun ölümündən sonra heç bir Erqis-Abxaz çarı, knyazı və ya Kaxetiya qubernatoru və ya çarı, gürcü guşələrinin birləşməsindən imtina etməmişdi. Üstəlik, bunun üçün Qərbi Gürcüstan kilsəsinin Mtsxet katolikosunun taxtına tabe olması ilkin şərt hesab olunurdu və indi də hesab olunur ki, bu da kilsə birliyinin və Gürcüstan kilsəsinin hökmranlığı ilə məlumdur.

Belə bir şəraitdə isə qanuni əsasa malik olan bir şəxsiyyəti tapmaq lazım idi. Qanuni çarın arxasınca xalq gedərdi və vahid, qüdrətli bir dövlət yaradardı. Kartli knyazı İoann Maruşisdze başda olmaqla qabaqcıl gürcülər tərəfindən dahiyanə bir plan qəbul olundu ki bu da Tao çarı III Böyük David Kurapalatla əlaqə saxlamaqdan ibarət idi. III Böyük David “əvvəlcə dindar olmaqla yanaşı, kasıblara qarşı mərhəmətli olan, həlim, sakit olmaqla mehribanlıqla yadda qalan, kilsələr inşa edən, sevimli, səxavətli, insansevər, izzətli rahib olan və həmişə hər kəsə xeyir, fəzilət arzulayan biri” idi (baxın: “Кца”, т II; 1959, с.274).

Biz artıq burada III Baqratın döyüşlərinin təsvirinə başlamayacağıq, çünki o, Klarceti və atası III David Kurapalatın adı ilə adlandırılan ərazilərdən başqa bütün guşələri birləşdirə bilmişdi! O əraziləri ki, Tao-Klarcetidə hökm sürən Baqrationların qolu tutmuşdu. Bundan başqa, Eqris-Abxaz çarı isə Cavaxetiyanın sahibi idi.

Əvvəlki əsərlərdə də qeyd etdiyim kimi, Xosronanlar sülaləsinin son nümayəndələrinin (Müqəddəs şəhid olan çar Arçilin övladları - İoanna və Cuanşera) idarəçilikdən uzaqlaşdırılmasından sonra Kartli valisini, yalnız gürcülərin mövcudluğu halındakı rolunu və mövqeyini aydın şəkildə görmək mümkün deyildi. Tarixi mənbələr yalnız Tao-Klarcetinin, Eqris-Abxazın və Kaxetiya hökmdarlarının və şahzadələrinin haqqında məlumat verir, kartlilərin tarixi isə demək olar ki, heç bir yerdə aydın şəkildə işıqlandırılmamışdır. Tarixşünasların əsərlərinə görə bütün diqqət (X əsrin sonu və XI əsrin əvvəlləri) Böyük David Kurapalatın və çar III Baqratın həyatının təsvirinə yönəldilmişdir. Bu baxımdan isə istər yuxarıda sadalanan mənbələrin, istərsə də XI əsr erməni tarixçisi Stepanoz Taronetskinin (Asoqik) “Dünya tarixi” (baxın: Петербургское издание, 1885г.) və XI əsr erməni tarixçisi Aristakes Lastivertskinin (А. Ластивертского) “Erməni tarixi” (издано Цагареишвили, Тбилиси, 1974г.) adlı əsərlərinin adları çəkilir. Hər iki mənbə - Tao-Klarceti və III David Kurapalat, III Baqrat və oğlu I Georgi və nəvəsi IV Baqrat haqqındakı mühüm məlumatları özündə ehtiva edir.

Bu müəlliflərə və “Kartli salnaməsi”nin müəllifinə görə, David Kurapalat Kartli hökmdarı ilə müqayisədə, ondan cənubda yerləşən Trialeti, Manqlis dərəsi və Skoreti, Aten qalası və Kldekar valisi Rati ilə eləcə də Ermənistan hökmdarları ilə daha yaxşı münasibətlərə malik idi.

Yəqin ki, əgər bir hal olmasaydı, bu xüsusiyyətlərə diqqət yetirməzdim. Məsələ orasındadır ki, Abxaziyada Baqratın hökmranlığına paralel olaraq, tarixçilər səhvən qeyd edirlər ki, “Ermənistan xalqlarının ərəb işğalına qarşı mübarizəsi üçün” Taşir - Dzoraqet (Lore-Taşir) çarlığı yaradılmışdır. Təəssüf ki, məşhur gürcü tarixçiləri (D. Berdzenişvili, M. Lortkipanidze, Q. Maysuradze və başqaları) də belə alimlərin sırasına çıxmışlar. Onları (təbii ki) Tiflis armenoloqu və milliyyətcə erməni L. Meliksetbeq də dəstəkləmişdir. Onlar iddia edirlər ki, “çarlığın banisi Kvirikilərin (kvirikianların) nümayəndəsi, erməni Baqratunlarının budağı olan Qurqen (Kvirika) idi ki, o da 978-989 - cu illərdə hökm sürmüşdü”. Ümumiyyətlə, kvirikian sülaləsi 140 il (978-ci ildən 1118-ci ilə qədər) hökm sürmüşdü.

Lora-Taşir çarlığının ərazisi indiki Ermənistan respublikasının şimal rayonlarında yerləşirdi. Padşahlığın mərkəzi indiki Stepanavan yaxınlığında yerləşən bir şəhər idi və onun xarabalıqları indi də qorunub saxlanılır. O, “iki tərəfdən dərələrin, üçüncü tərəfdən isə qala divarları sisteminin qoruduğu yüksək üçbucaq formalı yaylasında yerləşmişdi”.

Yeni vəziyyət üçün uyğun olmayan proseslər nəticəsində eyni dövrdə və müxtəlif yerlərdə yaranmış ölkələr, knyazlıqlar və ya dövlətlər, etnik adın daşıyıcısı olurlar. Qədim Eqrisin dağılması nəticəsində Abxaziya, Quriya, Arqveti meydana gəldi və şərqdə İberiyanın parçalanması nəticəsində Kaxetiya knyazlığı, Kartli çarlığı, Tao - Klarceti çarlığı və ya knyazlığı meydana gəldi ki, bu da mübahisəli məsələ olaraq qalır. Onlarla birlikdə VIII-X əsrlərdə “Samxiti”nin (eynilə “Somxiti” adı) formalaşması da meydana çıxdı.

Lore-Taşir (və ya Taşir-Dzoraqert) çarlığının ölkəsi qeyri-adi idi. Orada nə etnik, nə coğrafi, nə də ki inzibati (o vaxtkı Abxaziya kimi) birliklər yox idi. Artıq qeyd edildiyi kimi, knyazlıq ərəb ağalığına qarşı mübarizə üçün yaradılmışdı. Gürcülər bu çarlığı “Somxiti”, armenlər (yəni indiki ermənilər) isə “Vrats – daşt” adlandırırdılar ki, bu da “Gürcü vadisi” demək idi. Razılaşın ki, bu parlaq bir jestdir. Çox əhəmiyyətli bir məlumatdır.

Qurucu David Bizans titulundan imtina edərək belə adlandırılmışdır: - “Abxazların çarı” (yəni “Qərbi Gürcüstan”), “gürcülərin” (yəni Kartli və Mesxeti) və “ermənilərin” (Lore-Taşir çarlığı). Doğrudur, bu titullar Gürcüstanın birləşməsinin qanunauyğun tarixi prosesləri və çarlığın ərazisinin getdikcə artması nəticəsində artmağa başlamışdı, lakin Lore və Taşir əvvəllər Gürcüstan ərazisi idisə də, onda bu, sadəcə, bizim doğma torpağımızın bir hissəsi idi. Təəssüf ki, bu gün həmin torpaqlar bizdən alınmışdır.

XII əsr erməni tarixçisi Matve Urxayetsin Davidə verdiyi qiymət diqqətəlayiqdir: “Çar David müqəddəs və mərhəmətli idi, Allahın ümidi və dindar ədaləti ilə izzətlənmişdi. O, erməni qəbiləsinə sığınacaq verdi və sevdi. Qalan ordu onun ətrafında cəmləşmişdi. Gürcülərin ölkəsində erməni şəhərini tikdi, bir çox kilsələri və monastırları möhkəmləndirdi, şəhəri isə dağ (Qori) adlandırdı (guya o vaxta qədər müqəddəs şəhid olan Çar Arçil - V. E. mövcud olmamışdı). Bütün armen (yəni indiki ermənilər) xalqı ona böyük sevinc və heyranlıqla yanaşırdı... (1124-cü ildəki David). 60 il əsirlikdə olan taxt şəhəri (ermənilər) - Ani (Anisi) şəhərini köləlikdən azad etdi... Hər bir erməninin evində sevinc var idi”.

O elə bir insan çarı idi ki, özünü heç vaxt gürcü hesab etmirdi, bununla belə “gürcülərin çarı” idi və öz amansız xarakterinin olmasına baxmayaraq daha çox insansevər idi. Bu çıxarış məktəbdə tədris olunmaqla elmi dairələrdə də dəfələrlə müzakirə olunmuşdur (əks halda o, “Gürcüstan tarixi” dərsliyində verilməzdi), amma heç kim “onun gürcü ölkəsində erməni şəhərini inşa etdirməsinə” dair ifadəni vurğulamamışdır. Bəs bu həqiqətdən daha çox nəyi istəyirsiniz? Deyilənlərin rədd olunması ermənilər tərəfindən yazılmalı və sinidə bizə təqdim olunmalıdır?

Vahid Ömərov, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent