Türkiyə dünya gücü, Ərdoğan qlobal lider - ANALİTİK

Bu gün dünya siyasəti yeni xüsusiyyətləri ilə təsir gücünə sahiblənib. Regional liderlər, yaxud güclər adlananların fəallığı kəskin artıb. Bu kateqoriyaya Asiya, Afrika və Latın Amerikasının müxtəlif ölkələri idarə edənlər daxildir. Əlbəttə, kimsə dövlətin güc amilində liderlərin əsas rol oynamadığını söyləyə bilər. Amma, dərindən analiz etsək bu fikrin yanlış olduğu ortaya çıxar. Müqayisə aparaq, Jak Şirakla Makronun idarə etdiyi Fransanı, Merkelin və Olaf Şoltsun Almaniyasını tərəzinin eyni gözünə qoymaq olarmı, Tetçerlə indus Sunakın idarə etdiyi Böyük Britaniyanın nüfuzu bərabərdirmi? Dünyanın Türkiyə, İndoneziya, Vyetnam, Pakistan, İran, Səudiyyə Ərəbistanı, Misir, Nigeriya, Efiopiya, Cənubi Afrika, Meksika, Braziliya kimi ölkələri özlərini potensial lider qismində görür. Səbəb təkcə iqtisadi gücdürmü? Əlbəttə, yox. Lider amili də ölkələrin iddialarında xüsusi yer tutur.

Dünyanın 5 ölkəsi BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvüdür və onlar altıncı dövləti yaxına buraxmaq istəmirlər. Halbuki, zaman 50 il bundan əvvəlki saatla işləmir, tələblər dəyişdiyi kimi güc amili də özünü göstərir. Fransa müstəmləkələrini və təsir altında saxladığı dövlətləri ard-arda itirir və deməli qazancı da azalır, həm də gücü tükənir. Belə bir mənzərədə Fransaya dünya gücü demək olarmı? Bu ölkə daxili etirazlara tab gətirə bilmirsə, dünya gücü statusunu qoruyub saxlaya bilərmi? Almaniya, Yaponiya, Cənubi Koreya, Kanada və bu kimi dövlətlər isə ABŞ-ın xarici və hərbi siyasətinə çox bağlı olduqlarından onları tamamilə müstəqil oyunçular hesab etmək bir az çətinləşir. Regional liderlər müxtəlif inkişaf səviyyələrində, müxtəlif geosiyasi şəraitdə olurlar və onların xarici mühitinə müxtəlif təsir imkanlarına malikdirlər.

Dünyada bir tendensiya da var və iri dövlətlər daim buna qarşı çıxırlar. Nədir bu? Biz yuxarıda dünya liderlərindən danışdıq və onların rəhbərliyi altında ölkələrin hansı istiqamətə inkişaf etdiklərindən bəhs etdik. İnkişaf etmiş ölkələrdə onu idarə edən şəxsin 5, yaxud 10 illik bir dönəmdə hakimiyyət kreslosunda əyləşməsi hər nə olursa olsun dövlətin gücünə təsir edə bilmir. Bunu inkişaf etməkdə olan bəzi dövlətlərə aid etmək olsa da, əksəriyyətində bu belə deyil. Yəni, yeni ideyalarla, yeni planlarla, yeni proqramlarla hakimiyyətə gələn şəxs üçün 5-10 illik zaman yetərli olmur. Çünki, ölkəni nizama salmaq üçün uzun zaman gərəkdir, hakimiyyət dəyişikliyi isə təbii ki, ardıcıllığı pozur və həmin ölkə yeni rəhbərinin “yeni planları” ilə inkişaf yolundan sapındırılır. Məhz bəzi perspektivli, potensial iqtisadi gücü olan, insan resursu da yetərli sayılan ölkələrdə “bir şəxsin iki dəfədən artıq seçilə bilməmək” baryerinin bir tələb olaraq qoyulmasının da arxasında belə çirkin “demokratiya oyunları” dayanır.

Yeni dünya gücləri

Belə ölkələr bir sıra ümumi xüsusiyyətlərə malikdirlər və onların qlobal proseslərə birgə təsiri aydın yüksəliş meylinə malikdir. Nümunə olaraq Türkiyədən istifadə edən bu oyunçu qrupunun xüsusiyyətlərinə baxaq. Türkiyə Cümhuriyyətinin mövcud olduğu 100 il ərzində bütün aşkar nailiyyətləri ilə Ankara milli modernləşmə layihəsinin olmasından irəli gələn çoxsaylı problemlərlə üzləşir. Bu, Türkiyənin xarici siyasətində bir çox ziddiyyətlərə səbəb olur. Bu ziddiyyətlərin əksəriyyəti digər regional liderlər üçün xarakterikdir və buna görə də Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın rəngarəng fiquru beynəlxalq məsələlərdə baş verən inqilabın başlanğıcını əks etdirən güzgü sayıla bilər. Strateji müstəqillik və Qərb təhlükəsizlik sistemlərində iştirakda Ankara öz suverenliyinə həssasdır. Ərdoğan beynəlxalq məsələlərdə yalnız ölkənin milli maraqlarını rəhbər tutduğunu bəyan etmək fürsətini heç vaxt qaçırmır. Bu mövqe Vaşinqtonla münasibətlərdə daimi fəsadlara gətirib çıxarır. Türkiyə-Amerika münasibətlərində mini-böhranlar iki-üç ildə bir dəfə həsəd aparacaq qanunauyğunluqla baş verir. Digər tərəfdən, Türkiyə alyansın cənub cinahının əsas qalası olan, blokun hərbi və siyasi infrastrukturuna dərindən inteqrasiya olunmuş NATO-nun aparıcı üzvlərindən biridir. Buna görə də, “itaətsizlik festivalları” həmişə öz yerini transatlantik birliyə sədaqət nümayişlərinə verəcək. Əgər Ankara, məsələn, ABŞ-ın anti-Rusiya sanksiyalarına rəsmən qoşulmayıbsa, o zaman türk biznesi bu və ya digər dərəcədə bu məhdudiyyətlərə əməl etməyə məcburdur. Ərdoğan Türkiyədə Vladimir Putinlə elan edilən danışıqlarda Rusiyaya qarşı sanksiyalar kontekstində ikitərəfli əməkdaşlığın əsas məsələlərini gündəmə gətirmək niyyətində idi. Baxmayaraq ki, Rusiya prezidentinin səfərinin əsas məqsədi Ukrayna münaqişəsinin müzakirəsidir, burada Ərdoğan ilk günlərdən özünü ən azı sülh danışıqlarının vasitəçisi kimi göstərməyə çalışır.

Bundan əvvəl Ankara iki prezidentin görüşü üçün mümkün tarixlərdən biri kimi fevralın 12-ni göstərmişdi. İndi aprelin sonu - mayın əvvəlindən danışırıq. Bu məsələ ilə bağlı Kremlin rəsmi şərhi belədir: prinsipial razılıq əldə olunub, səfərə hazırlıq gedir. Hər şey liderlərin qrafikindən asılıdır, xüsusən də Rusiyada prezident seçkilərinə, Türkiyədə isə bələdiyyə seçkilərinə hazırlıq gedir. Müstəqillik istəyi digər regional liderlər üçün də xarakterikdir və onların heç biri Türkiyə Cümhuriyyəti qədər Qərb ittifaqlarına sıx inteqrasiya olunmayıb. Lakin bu ölkələrin bir çoxu, məsələn, İran istisna olmaqla, bu və ya digər şəkildə ikitərəfli müqavilələr, uzunmüddətli silah təchizatı və hərbi-texniki yardım proqramları vasitəsilə ABŞ-ın təhlükəsizlik maraqları ilə bağlıdır. Vaşinqtonla bu əlaqə beynəlxalq çərçivədə regional liderlərin azadlığını məhdudlaşdırır.

Fundamental prinsipləri və siyasi praqmatizmi ilə Ankara uzun müddətdir ki, özünü İslam dünyasının lideri kimi tanıdır. Ərdoğan 2020-ci ilin iyul ayında İstanbulun Ayasofyasını muzeydən məscidə çevirərək bu prinsipial mövqeyini bir daha təkrarladı. Bununla belə, “bütün müsəlmanların himayədarı” olmaq niyyəti, Türkiyə rəhbərliyinin fikrincə, müsəlman əhalinin hüquqları ilə bağlı problemlərin olmadığı Ankara üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən ölkələrlə tərəfdaşlığın davam etdirilməsi zərurəti ilə ziddiyyət təşkil edir. Məsələn, Çinin Sincandakı uyğur məsələsinə nisbətən təmkinli yanaşma və Hindistanla strateji tərəfdaşlığı birləşdirmək cəhdləri, Pakistanın Kəşmir məsələsində dəstəyi və Hindistan müsəlman icmasının maraqlarının qorunması. Təbii ki, Türkiyə də burada istisna deyil. Səudiyyə Ərəbistanı da arabir özünü göstərir. Boşluq xüsusilə İsrailin Qəzzada əməliyyatına başladıqdan sonra nəzərə çarpıb. Əməliyyat, təbii ki, iki ölkə arasında diplomatik münasibətlərin bərpası istiqamətində hərəkəti ləngitdi, lakin geniş spektrli məsələlər üzrə - kəşfiyyat məlumatlarının mübadiləsindən tutmuş iri investisiya layihələrinə qədər qarşılıqlı fəaliyyəti dayandırmadı.

Regional sabitliyin imperativləri və gərginləşdirmə cəhdləri

Türkiyə Şərqi Aralıq dənizi, Qara dəniz və Yaxın Şərq regionlarında sabitliyin təmin edilməsini nəzərdə tutur. Amma hazırkı milli maraqlar, Türkiyə rəhbərinin də dediyi kimi, tez-tez Ankaranı gərginliyi azaltmaq üçün imkanlarından maksimum istifadə etmək istəyini gündəmə gətirir. Ən azından Türkiyə ilə Liviya arasında Aralıq dənizində yurisdiksiya zonalarının delimitasiyasına dair 2019-cu ilin sonunda imzalanmış və bütün qonşu dövlətlərin belə kəskin mənfi reaksiyasına səbəb olan sazişi xatırlayaq. Türkiyə ordusunun Suriyadakı mövcudluğu da regionda sabitliyin möhkəmləndirilməsi amili kimi qəbul edilir.

Digər regional liderlər də eyni dilemma ilə üzləşirlər. Məsələn, Misir Şimali və Şərqi Afrikada regional sabitliyin möhkəmləndirilməsində əsas amilə çevrilməli idi. Amma Qahirənin Liviya, Sudan və Efiopiya ilə münasibətləri elədir ki, Misir faktoru çox vaxt qonşu dövlətlər tərəfindən həllin bir hissəsi deyil, problemin bir hissəsi kimi qəbul edilir. Bu, daha çox İrana aiddir: Tehran İslam Respublikasının Yaxın Şərqdə təhlükəsizliyi təmin etmək üçün var gücü ilə çalışdığını iddia etsə də, onun ərəb qonşularının çoxu çətin ki, İranın siyasətinə bu baxışla razılaşsın.

Qlobal ambisiyalar və regional imkanlar

Ərdoğan regional gündəmlə məhdudlaşmır, o, bütövlükdə beynəlxalq sistemin yenidən qurulmasından, o cümlədən BMT Təhlükəsizlik Şurasında və digər qlobal idarəetmə orqanlarında islahatların aparılması zərurətindən danışır. Bununla belə, Ankaranın qlobal səviyyədə praktiki təcrübəsi təvazökar olaraq qalır və buna görə də Türkiyənin təklifləri indiyə qədər ümumi bəyanatlara çevrilir və çox vaxt dünya islahatları üçün düşünülmüş təklif kimi deyil, daha çox Türkiyə liderinin şəxsi brendini təşviq etmək yolu kimi qəbul edilir.
Oxşar deklarativ davranış digər regional liderlər üçün xarakterikdir. Braziliyanın 2010-cu ildə İranın nüvə probleminin həlli yolunda Türkiyə ilə iştirakı ümumiyyətlə qarışıq nəticələr verdi. 2013-cü ilin payızında bir neçə orta səviyyəli dövlət (Meksika, İndoneziya, Cənubi Koreya, Türkiyə, Avstraliya) MIKTA abbreviaturasını almış BRİKS-in öz analoqunu yaratdı. Bəs bu gün, on ildən sonra neçə dövlət MİKTA-nı qlobal siyasətdə həqiqətən əhəmiyyətli oyunçu hesab edir?

Beynəlxalq fəaliyyət və iqtisadi baza

Türkiyə təsirli meqalayihələri ilə tanınır - dünyanın ən böyük metropoliten hava limanı, sürətli yollar və iddialı İstanbul gəmi kanalı layihəsi. Ondan beynəlxalq arenada - məsələn, bu gün türk diplomatiyasının və biznesinin çox fəal olduğu Afrikada da eyni nailiyyətlər gözlənilir. Amma ölkədə iqtisadi vəziyyət stabil deyil. 6 il əvvəl 1 ABŞ dolları 3,8 türk lirəsi idisə, bu gün bir dollar 30 lirədən bahadır. İnflyasiyanı cilovlamağa çalışan Türkiyə Mərkəzi Bankı əsas faiz dərəcəsini 45%-ə qaldırıb ki, bu da iqtisadi artımı boğacaq. Amma belə hədsiz dərəcədə olsa belə, cari il üçün inflyasiya 36% səviyyəsində proqnozlaşdırılır. Ötən fevralda Türkiyədə 46 minə yaxın insanın ölümünə səbəb olan güclü zəlzələ tikintinin keyfiyyəti ilə bağlı problemləri üzə çıxarıb və korrupsiya ilə bağlı müzakirələri yenidən alovlandırıb. Türkiyənin Qərb və beynəlxalq valyuta və maliyyə qurumları ilə münasibətlərdən asılılığı davam edir, bu isə milli suverenliyi bu və ya digər dərəcədə məhdudlaşdırır.

Bəzi istisnalarla (Körfəz ərəb ölkələri) aparıcı regional güclər uzun müddət irimiqyaslı beynəlxalq layihələrin həyata keçirilməsi üçün zəruri olan maddi və qeyri-maddi resursların qıtlığını yaşamaqda davam edəcəklər. Hətta Afrika İttifaqı bu gün də yarıdan çoxunu xarici, ilk növbədə Qərb donorları hesabına maliyyələşdirir. Bu xüsusiyyətlər xarici qüvvələrin regional liderlərə təsir göstərməsinə imkan verən zəifliklər yaradır: məsələn, BVF-dən növbəti maliyyə tranşından imtina təhlükəsi və ya BYİB-in irimiqyaslı layihəsi maliyyə çətinlikləri yaşayan ölkələrin paytaxtlarında konkret qərarlara təsir göstərə bilər. Qərb kreditorlarının borcların restrukturizasiyası ilə bağlı vədləri bu ölkələrin liderlərini mühüm beynəlxalq məsələlərdə mövqelərini dəyişməyə sövq edə bilər.

Xarizmatik lider və siyasi bölünmələr

Ərdoğan xarizmatik və özünə güvənən bir liderdir, xarici siyasətdə güclü şəxsiyyətdir və beynəlxalq məsələlərdə böyük rol oynayır. Türkiyədə keçən ilki seçkilər də göstərdi ki, demokratiya bu ölkədə oturuşub. Ərdoğanın qələbəsi ikinci turda məlum oldu, rəqibi Kamal Kılıçdaroğlu 47,82 faiz, o isə 52,18 faiz səs topladı. Bu o deməkdir ki, əhalinin yarısının xarici siyasət, onun prioritetləri, Türkiyənin dünyadakı rolu və yeri ilə bağlı öz fikirləri ola bilər. Hər halda, Ərdoğan erası davam edir.

Bir çox digər regional liderlər də bölünür. Braziliyada 2023-cü ilin əvvəlində “Latın Trampı” Jair Bolsonaronun solçu Luiz İnasio Lula da Silva ilə əvəzlənməsi ölkənin dünya səhnəsində mövqeyinə əhəmiyyətli təsir göstərdi. Solçu Peronist Alberto Fernandezin Argentina siyasi arenasını tərk etməsi və liberter Xavyer Maylinin gəlişi ölkənin xarici siyasətinə yenidən baxılmasına, o cümlədən Buenos-Ayresin BRİKS-ə qoşulmaqdan imtinasına səbəb oldu.

Bütün bu ziddiyyətlər təbii olaraq regional liderlərin yüksəlişinə, uzunmüddətli xarici siyasət strategiyalarının hazırlanmasına mane olur. Bununla belə, dünya siyasətində və iqtisadiyyatında yüksələn yeni oyunçuların iddialarının yeni səviyyəsi diqqətə layiqdir.

V.VƏLİYEV