Tolstoya görə, bir zamanlar arzuladığımız şeylər bizə niyə indi iyrənc görünür?

Lev Tolstoyun “Müdriklik gündəliyi” adlı qeydlər toplusunda deyilir:“Xatırla, bir zamanlar necə ehtirasla istəmişdin indi isə səndə həm iyrənmə, həm də narahatlıq doğuran bir çox şeyi.”

Bu cümlə insan ruhunun dəyişən təbiətinə dair ən dərin müşahidələrdən biridir. Tolstoy burada sadəcə bir hadisədən deyil, psixoloji bir çevrilmədən danışır. Bir vaxtlar həyatın mənası kimi görünən arzuların sonradan insanda iyrənmə və narahatlıq hissi doğurması.

Bu hal insanın istək yaddaşı ilə mənəvi yetkinləşməsi arasında baş verən ziddiyyətin nəticəsidir. İsveçrəli psixoloq Karl Qustav Yunq insanın keçmiş arzularından qopa bilməməsini “kölgə ilə eyniləşmə” adlandırırdı. Yəni, insan bir zamanlar olmaq istədiyi obrazla bu günkü məni arasında qalıb, keçmişinə bağlı qalır (Yunq, Arxetiplər və ümumişüuraltı, 1959). Tolstoyun fikrində isə bu bağlılığın qırıldığı an təsvir edilir: insan köhnə arzusuna baxır və artıq onun içində eyni həyəcanı hiss etmir. Bu boşluq, əslində, mənəvi ayılmanın başlanğıcıdır.

Tolstoyun “bir vaxtlar ehtirasla istədiklərinin sonradan səndə iyrənmə və narahatlıq doğurması” fikri insanın daxili psixoloji dinamikasını aydın şəkildə göstərir. Hər bir arzu, yarananda, öz içində həm canlılıq, həm də xəyal qırıqlığı potensialı daşıyır. İstək bizi hərəkətə gətirir amma eyni zamanda bizi öz varlığımızdan uzaqlaşdırır, çünki arzu yaranan andan etibarən artıq burada və indidən yox, orada və sonradan bəhs edir.

Psixologiyada buna arzu-proyeksiya mexanizmi deyilir. İnsan bir istəyi yarananda, onun vasitəsilə gələcəkdə özünü daha dolğun, daha xoşbəxt, daha dəyərli hiss edəcəyinə inanır. Lakin arzunun nəticəsi istənilən kimi olmayanda və ya hətta istəniləndə belə qane etməyəndə, beyində dopamin paradoksu adlanan hal yaranır. Araşdırmalara görə (Berric, Neuron, 2007; Schultz, Nature Reviews Neuroscience, 2016), dopamin yalnız arzunun gedişatında ifraz olunur, məqsəd əldə olunanda isə beyin onu artıq mükafat kimi qəbul etmir. Yəni, insan istəyinə çatdığı an, artıq həmin istəyə ehtiyac hiss etmir.

Tolstoyun müşahidəsi də bu bioloji mexanizmin mənəvi səviyyədəki əksidir: istəyin doyduğu anda ruhda iyrənmə doğulur. Çünki insan istəklə dolu ikən özünü canlı hiss edir, amma onu əldə etdikdə boşluqla üzləşir. Bu boşluq isə tez-tez doyma kimi yox, narahatlıq kimi hiss olunur.

Psixoanalitik Erich Fromm bu halı var olmaqdan çox sahib olmağa yönəlmiş insanın faciəsi adlandırırdı (Sahib olmaq, yoxsa var olmaq, 1976). Onun fikrincə, müasir insanın istəkləri həqiqi mənəvi ehtiyaclardan deyil, sosial təzyiqlərdən yaranır. İstəyini əldə etdikdən sonra isə dərin mənasızlıq və boşluq hissi baş qaldırır. Tolstoyun yaşadığı daxili dönüş, məhz bu psixoloji mərhələnin tərs istiqamətdə yaşanmış forması idi. O, sahib olmaqdan imtina edib, var olmağı seçmişdi.

Ehtirasdan iyrənməyə keçid yalnız fərdi yox, mədəni bir prosesdir. Müasir dövrdə sosial şəbəkələr, reklamlar, istehlak mədəniyyəti insanlara “daha çox istə, daha çox al, daha çox ol” mesajı verir. Bu sistem arzunun özünü diri saxlamaq üçün onun doymaq imkanını məhdudlaşdırır. Tolstoyun dövründə bu təzyiq dini və sosial formalarda idi. Bu gün isə texnoloji və vizual formada yaşanır. Lakin nəticə eynidir, insan bir müddət sonra öz istəklərindən iyrənməyə başlayır, çünki artıq onlar onun öz səsi deyil, başqalarının yaratdığı səslərdir.

Tolstoyun fikrinin dəyəri ondadır ki, o, insanın içindəki bu parçalanmanı açıq şəkildə göstərir. “İyrənmək” burada mənfi hal deyil, arzunun ölümündən sonra doğulan daxili azadlıqdır. İnsan artıq “niyə istədim?” sualını verir və bu sual onu öz həqiqi mənasına yaxınlaşdırır.

Tolstoy “Etiraflarım” (1882) adlı əsərində belə yazır:

“Həyatın mənasını itirdim, çünki istədiyim hər şey məni yormuşdu. Nə şöhrət, nə sevgi, nə də mülk mənə yaşamaq istəyi vermirdi.”

Bu sözlər onun daxili iyrənməsinin tək səbəbinin keçmiş arzulara deyil, arzunun öz mexanizminə yönəldiyini göstərir. İnsanın istəmək ehtiyacı onun enerjisini diri saxlayır, amma bu enerji, məqsəd itəndə boşluğa çevrilir. Tolstoy bu boşluğu mənəvi təmizlənmə ilə doldurmağa çalışdı.

Bu dönüş nöqtəsində o, həyatın daxili mənasını kəşf etməyə yönəldi. Artıq onun üçün əsl azadlıq, nəfsin susduğu anda başlayırdı. “Dirilmə” romanında obrazlar vasitəsilə bu fikri belə ifadə etmişdi:

“İnsanı azad edən istəyini doyurmaq deyil, ondan imtina edə bilməkdir”.

Tolstoyun bu baxışı bir çox dini və fəlsəfi təlimlərlə səsləşir. Buddizmdə arzulardan azad olmaq maariflənmənin əsas şərti sayılır. İslam təlimlərində də nəfsə qarşı mübarizə insanın mənəvi təmizlənməsinin yolu kimi qəbul edilir. Bu paralellər Tolstoyun mənəvi axtarışının dini çərçivədən kənara çıxaraq ümumbəşəri bir təcrübəyə çevrildiyini göstərir.

Rus filosofu Nikolay Berdyayev Tolstoyun bu mərhələsini belə izah edir:

“Tolstoy artıq istəmirdi nə şöhrət, nə qadın, nə hakimiyyət. O, yalnız həqiqəti istədi. Amma həqiqəti istədiyi an, bütün digər istəklər onun içində ölüb getdi.” (Berdyayev, Tolstoy və Dostoyevski, 1912).

Məhz bu “ölüm” Tolstoy üçün yeni bir həyatın başlanğıcı oldu. O, istəklərin köləsi olmaqdan çıxıb, sükutun və mənəvi sadəliyin gücünü dərk etdi. Onun üçün xoşbəxtlik artıq əldə etməkdə yox, imtina etməkdə idi.

Bu düşüncə müasir dövrdə, istehlak mədəniyyətinin hökm sürdüyü cəmiyyətlərdə daha da aktuallaşır. Bugünkü insan arzularla yönləndirilmiş bir həyat yaşayır. Sosial mediada bəyənilmək, daha çox izləyici qazanmaq, daha çox mal, daha çox status əldə etmək kimi istəklər sanki var olmanın ölçüsünə çevrilib. Tolstoyun “iyrənmə” adlandırdığı hiss indi çoxlarının içində yaşadığı, amma adı qoyulmayan bir yorğunluğa bənzəyir, arzuların çoxluğundan doğan boşluq.

Sosioloq Ziqmund Bauman “Maye həyat” əsərində bu halı belə izah edir:

“İnsan istəklərinin əsiri olduqca azadlıq hissi yaşayır amma bu azadlıq illüziyadır. İstəyin arxasında daim yeni bir istəyin dayanması, onu sonsuz məyusluğa məhkum edir.” (Bauman, Liquid Life, 2005).

Tolstoyun fikri bu müasir halı yüz il əvvəl sezmişdi. O, arzuların arxasınca qaçdıqca, insanın özündən uzaqlaşdığını görmüşdü. Bu baxımdan, onun “iyrənmək” ifadəsi sadəcə keçmişə yönəlmiş bir peşmanlıq deyil, ruhani ayılmanın başlanğıcıdır.

Bu günün dünyasında insanlar arzularla doludur, amma dəyərlər baxımından tükənmişdir. Sosial mediada “istəmək” həyatı idarə edən əsas mexanizmə çevrilib. İstənilmək, görünmək, təsdiqlənmək… Lakin bu istəklər doyduqca, eyni Tolstoyun dediyi kimi, içimizdə iyrənmə və narahatlıq doğurur. İnsan artıq fərqinə varır ki, istədiyi bir çox şey, əslində onun istəyi deyildi, cəmiyyətin, modanın, sistemin istəyi idi.

Tolstoyun fikrinin müasir aktuallığı da elə bundadır ki, o insana “niyə istədiyini” soruşmağı öyrədir. Bu sual çox sadə səslənsə də, onun cavabı insanın kimliyini müəyyən edir. Hər bir iyrənmə, bir həqiqətin doğuşu kimidir. İnsan öz keçmiş istəklərindən iyrəndikcə, onları idarə edən mexanizmləri tanımağa başlayır. Bu isə mənəvi azadlığın başlanğıcıdır. Bu mənada iyrənmək, itirmək deyil, təmizlənməkdir. Tolstoyun öz sözləri ilə desək,

“İnsan yalnız ruhunu yandıran şeylərdən imtina etdikdə, içində işıq yanmağa başlayır.”
(Tolstoyun gündəlikləri, 1898)

Deməli, insanın keçmiş arzularına qarşı duyduğu iyrənmə onun böyümə ağrısıdır. Bu ağrını yaşayanlar bəzən tənha, bəzən çaşqın görünürlər, amma əslində onlar öz daxili azadlıqlarının sərhədlərini genişləndirirlər. Tolstoyun müdrikliyindəki güc də elə buradadır. Çünki iyrənməni günah kimi yox, təkamülün gizli mərhələsi kimi görürdü…

Nigar Şahverdiyeva